گفته شده که با تشدید محدودیت‌های صادراتی چین بر عناصر نادر خاکی، ایران فرصتی پیدا کرده با سرمایه‌‌گذاری در اکتشاف و فرآوری این مواد کلیدی، جایگاه خود را در بازار جهانی فناوری و صنایع پیشرفته تثبیت کند. مساله اما این است که این حوزه هنوز در ایران در مراحل اولیه توسعه قرار داشته و تا رسیدن به مرحله تولید انبوه فاصله قابل‌توجهی وجود دارد بنابراین اینکه به راحتی مطرح شود ایران می‌تواند جای چین را بگیرد، سخنی علمی نیست و باید کمی در مورد آن تامل کرد.

در خبرها همچنین آمده که اتحادیه اروپا سازوکاری ویژه برای اطمینان از تداوم تامین این مواد حیاتی راه‌اندازی کرده است تا از بروز اختلال در صنایع حساس خود جلوگیری کند. این تصمیم در حالی اتخاذ شده که اهمیت عناصر نادر خاکی در زنجیره‌های صنعتی و فناورانه جهان به‌شدت افزایش یافته است و این مهم می‌تواند به سود ایران باشد.

هرچند در سال‌های اخیر بحث توسعه فناوری استخراج و فرآوری عناصر نادر خاکی در کشور بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است اما این مهم در ایران هنوز جای کار دارد. کشور وقتی می‌تواند جای چین را بگیرد که توانایی تولید ده‌ها‌ هزار تن در سال را داشته باشد ضمن اینکه سرمایه‌گذاری‌های لازم در زمینه تحقیق، توسعه فناوری و ایجاد زیرساخت‌های صنعتی باید به‌طور کامل انجام شود. این برای زمانی است که کارشناسان بر اهمیت عناصر نادرخاکی تاکید می‌کردند و باور داشتند که باید در این زمینه سرمایه‌گذاری کرد اما مسوولان این موارد را مهم نمی‌دانستند!‌ در حالی که همان زمان کانادایی‌ها از ارزش اقتصادی بالای عناصر نادر خاکی ایران گزارش داده بودند، ‌مسوولان این گزارش‌ها را باور نمی‌کردند!

عناصر نادر خاکی در حوزه‌های متعدد و وسیعی کاربرد دارند از جمله این کاربردها می‌توان به تولید آلیاژهای باتری، پودرهای جلا، افزودنی‌های شیشه، فولادهای آلیاژی، آهنرباهای دائمی، ابزارها و تجهیزات الکترونیکی، موتورها و ژنراتورهای الکتریکی، صنایع دفاعی، پزشکی، هوافضا و کشاورزی اشاره کرد. این عناصر به دلیل خواص منحصر‌به‌فرد خود به عنوان موتور محرکه فناوری‌های نوین شناخته می‌شوند.

هنوز در ابتدای راه هستیم
کیوان جعفری‌طهرانی، کارشناس ارشد بازارهای جهانی در این خصوص به «جهان‌صنعت» گفت: عناصر نادر خاکی در کل در اختیار چند کشور قرار دارد و فعالیتی هم که در ایران صورت گرفته به صورت تولید انبوه نبوده است. باید واقع‌بین بود که این حوزه هنوز در ایران در مراحل اولیه توسعه قرار دارد و تا رسیدن به مرحله تولید انبوه فاصله قابل‌توجهی وجود دارد.

کارشناس ارشد بازارهای جهانی با اشاره به تجربه شخصی خود در این زمینه اذعان داشت: موضوع به سال۲۰۱۴ میلادی بازمی‌گردد. در آن زمان با علاقه شخصی به موضوع عناصر نادر خاکی، نمونه‌هایی از سنگ‌آهن کنسانتره چادرملو و خاک فسفات اسفوردی یزد را برای آزمایش به یکی از مراکز تخصصی در کانادا ارسال کردم. انجام این پروژه به صورت شخصی و با صرف هزینه‌ای حدود ۵‌هزار دلار صورت گرفت چراکه در آن مقطع فرآوری عناصر نادر خاکی در ایران حتی در مقیاس پایلوت نیز امکان‌پذیر نبود.

او اظهار داشت: براساس گزارش رسمی آزمایشگاه معتبری در کانادا به تاریخ ۲۰ مارس ۲۰۱۴، در خاک فسفات اسفوردی Y۲O۳ یا اکسید ایتریوم وجود دارد که در ۱۱ سال و هشت ماه پیش و در زمان آزمایش قیمت آن هر کیلوگرم ۲۰دلار بود ولی نرخ امروز آن با افزایش تولید جهانی کاهش یافته و به ۷/‌۵دلار به ازای هر کیلوگرم رسیده است. در خاک فسفات اسفوردی Nd۲O۳ یا اکسید نئودیمیوم نیز وجود دارد که قیمت آن در آن زمان ۶۹دلار به ازای هر کیلوگرم بوده‌ است. جالب است که بدانیم نرخ‌ امروز اکسید نئودیمیوم تقریبا بدون تغییر ۶/‌۷۰دلار به ازای هر کیلوگرم با‌قی‌مانده است.

جعفری‌طهرانی تصریح کرد: از آن جالب‌تر پاسخ آزمایشگاه روی سنگ‌آهن و باطله یک معدن بود که نشان می‌داد در هر دو مقادیر قابل‌توجهی Tb۲O۳ یا اکسید تربیوم وجود دارد که در زمان آزمایش قیمت باورنکردنی ۹۵۰دلار به‌ ازای هر کیلوگرم داشت. قیمت امروز اکسید تربیوم با ۱۳‌درصد کاهش بعد از حدود ۱۲سال همچنان نرخ شگفت‌انگیز ۸۲۰دلار به ازای هر کیلوگرم است. گزارش آزمایشگاه کانادا یک موضوع جالب دیگر را نیز نشان می‌دهد که نسبت Tb۲O۳ یا اکسید تربیوم در باطله نسبت به ماده معدنی معدن چادرملو ۱۸۳به ۳۰۰ است. به عبارتی باطله‌های معدن چادرملو ۶۰درصد خود سنگ‌آهن، اکسید تربیوم دارند! با این وجود زمانی که نتایج را با مدیران شرکت‌های بزرگ معدنی کشور در میان گذاشتم، موضوع چندان جدی گرفته نشد. در آن زمان بسیاری بر این باور بودند که این مباحث زودتر از زمان خود مطرح می‌شود و هنوز ضرورت ورود به این حوزه وجود ندارد.

وی با اشاره به تغییرات مدیریتی در بخش معدن کشور ادامه داد: چند سال بعد با پیگیری مدیران جدید و به‌ویژه در دوران مدیریت دکتر کرباسیان، موضوع عناصر نادر خاکی به‌تدریج مورد توجه قرار گرفت و فعالیت‌هایی در مقیاس آزمایشگاهی و تحقیقاتی آغاز شد. با این حال باید تاکید کرد که تولید در مقیاس آزمایشگاهی با تولید صنعتی و انبوه تفاوتی اساسی دارد. برای آنکه کشوری در زمره تولیدکنندگان اصلی عناصر نادر خاکی قرار گیرد، باید توانایی تولید ده‌ها‌هزار تن در سال را داشته باشد.
کارشناس ارشد بازارهای جهانی با اشاره به وضعیت دیگر کشورها و مقایسه آن با ایران تصریح کرد: از منظر بازار بین‌المللی به ترتیب چین، آمریکا، میانمار، استرالیا، تایلند، نیجریه، هند، روسیه، ماداگاسکار، ویتنام، مالزی و برزیل بازیگران اصلی این عرصه هستند اما ایران تاکنون نتوانسته جایگاه قابل‌توجهی در این زنجیره جهانی پیدا کند چراکه سرمایه‌گذاری‌های لازم در زمینه تحقیق، توسعه فناوری و ایجاد زیرساخت‌های صنعتی هنوز به‌طور کامل انجام نشده است.

جعفری‌طهرانی تاکید کرد: به باور من، مسیر توسعه فناوری عناصر نادر خاکی در کشور مسیری طولانی اما ارزشمند است. با برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری هدفمند و انتقال دانش فنی می‌توان در آینده به جایگاه مناسبی در این عرصه دست یافت اما در حال حاضر باید واقع‌بین بود و فاصله موجود با کشورهای پیشرو را پذیرفت.
منبع: روزنامه جهان صنعت