ناشناخته‌هایی از دل زمین، کانی‌ها و آنچه از حفاری‌ ابزارآلات و تجهیزات اکتشاف به‌دست می‌آید، ماشین‌های غول‌آسای حمل‌و نقل، معدن‌کارانی سخت‌کوش با خاطراتی که از دنیای حفاری در معدن و تبدیل‌شدن یک مجتمع به کارگاه تولیدی و صنعتی در مقیاس بزرگ و حتی معادن متروکه با گذشته‌های تاریخی و باستانی، تجربه‌ای شگرف را با عنوان گردشگری معدن پیش‌روی علاقه‌مندان به سفر و کشف ناشناحته‌ها می‌گذارد.
امروزه در دنیا معمولا پس از اتمام فعالیت و پایان ذخایر معادن مجموعه اقداماتی چون بازسازی، تغییر کاربری به مراکز تفسیر میراث گردشگری و استفاده از خدمات راهنمایان بوم‌گردشگری و زمین‌گردشگری (ژئوتوریسم) صورت می‌گیرد تا این محل‌ها به مکانی برای بازدید گردشگران و برگزاری تورهای گردشگری معدن تبدیل ‌شود. بهره‌بردن از دانش و تجربه راهنمایان زمین‌گردشگری، معدن‌کاران بازنشسته، کارشناسان معادن و کارشناسان سنگ‌ها و کانی‌ها، این بازدیدها را به گردشی هدفمند، لذت‌بخش، هیجان انگیز و آگاهی‌بخش تبدیل خواهد کرد.
حیات بسیاری از شهرها و جوامع به‌ وجود منابع زیرزمینی، طبیعی، کانی‌ها و معادن فعال وابسته است که معیشت ساکنان هر منطقه را تامین می‌کنند. معمولا پس از اتمام فعالیت معدنی و پایان حیات معدن، ساکنان محلی در پی یافتن کار و منبع درآمد دیگر راهی‌های شهرهای اطراف می‌شوند که نتیجه آن چیزی جز چهره‌ای نازیبا از معدنی متروک و روستاها و شهرهای خالی از سکنه، نیست.

معادن متروکه و فعال زمینه‌ای برای درآمد پایدار گردشگری
معدن و معدن‌کاری علاوه‌ بر تاثیر مثبت اقتصادی و ایجاد اشتغال با توجه به تاریخچه‌ای که دارد، از قدمت معدن گرفته تا روش‌ها و ابزار حفاری، به مرور به بخشی از میراث تاریخی، فرهنگی و اجتماعی یک سرزمین‌ نیز تبدیل شده است؛ از طرفی تغییر سلیقه گردشگران و علاقه آنان به کشف مقصدهای جدید، می‌تواند انگیزه مهمی برای بهره‌برداری از معادن در ارائه خدمات به گردشگران شود.
معادنی که هزاران سال قدمت دارند و از تاریخچه تا روش‌ها و ابزار حفاری آنها، گردشگران را به کشف تجربه‌ای جدید علاقه‌مند می‌کند، در ایران و جهان کم نیست. وجود معادن متعدد در ایران اعم از معادن متروکه و فعال زمینه‌ای برای ایجاد شغل و درآمد پایدار در گردشگری است.
معادن متروکه به معادنی گفته می‌شود که دست‌کم به‌مدت پنج سال غیرفعال بوده‌اند. به‌دلیل نامناسب بودن وضعیت بازار، به اتمام رسیدن ذخایر معدنی، کاهش عیار مواد معدنی، پایین بودن کیفیت مواد معدنی یا عدم توجیه اقتصادی بهره‌برداری، ادامه فعالیت آنها متوقف شده و به‌حالت متروک درآمده‌اند، که خود به دو دسته معادنی که ذخیره آن‌ها به اتمام رسیده و معادنی که هنوز ذخیره معدنی دارند، اما ادامه فعالیت و استخراج مواد از آن مقرون به‌صرفه نیست، تقسیم می‌شوند.معادن روباز مس، آهن، سرب و روی، گهرسنگ‌ها، طلا و فیروزه و سنگ‌های ساختمانی و تزیینی، در صورت بهره‌برداری اصولی در راستای ترویج صنعت گردشگری، می‌توانند به مقاصد ارزشمندی برای بازدید گردشگران تبدیل شوند که در آنها امکان بازدید از فرایند کاوش، فعالیت‌های آموزشی و تحقیقاتی، تجربه کاوش و استخراج، آشنایی با ماشین‌آلات و ابزار کار و نحوه استفاده از آن، ایجاد موزه معادن و مراکز تفسیر میراث گردشگری و به خدمت گرفتن افراد متخصص و جویای کار وجود خواهد داشت.

ایران با معادنی با قدمت چندهزار سال
ایران، سرزمینی با تنوع بی‌نظیر از منابع و کانی‌ها با معادن مختلف فعال و متروکه با قدمت چندهزار ساله‌ها است که ظرفیت جدید گردشگری معدنی در زنجیره ارزش و کسب و کار صنعت گردشگری محسوب می‌شود. آشنایی با ابزار و آلات اکتشاف و حفاریِ معادن از دوران باستان در معادن متروکه تا ابزار نوین کاوش در معادن امروزی، از جاذبه های این نوع گردشگری است.
آشنایی با منابع اولیه صنایع مهم کشور و سنگ‌های گران‌بها که از دل زمین استخراج می‌شوند، شناخت میراث‌تاریخی و آشنایی با یک یا چند دوره زمین‌شناسی، علاوه بر جذابیت، قابلیت تبدیل یک معدن به ‌مقصدی برای بازدید گردشگران و کسب درآمد پایدار برای مردم منطقه را داراست.
مشاهده انواع کانی‌ها و سنگ‌ها به‌ویژه سنگ‌های قیمتی و جواهر، حضور در معادن روباز و یا زیرزمینی، بازدید از روش‌های اکتشاف و استخراج آنها، عبور از تونل زیرزمینی، تماشای ماشین‌آلات استخراج از معادن و حمل و نقل برای مردم و گردشگران جذابیت خاصی دارد.
در کنار همه این ویژگی‌ها توجه به ظرفیت بکر میراث‌طبیعی و پدیده‌های جذاب طبیعت زنده و غیرزنده در مناطق مختلف کشور، شناسایی و بهادادن به معادن به‌ واسطه داشتن پیشینه بسیار طولانی و تنوع معدن‌کاری فرصتی مناسب برای گردشگری، اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی در کنار بهره‌برداری از معادن در ایران خواهد بود.

پایان کانی‌ها پایان حیات معدن نیست
اکنون با توسعه گردشگری معدنی، پایان استخراج منابع و کانی‌ها دیگر پایان حیات یک معدن نیست و دیگر معدن به پدیده‌ای متروک و آسیب‌زا در کنار شهرها و روستاها تبدیل نمی‌شود، بلکه با تغییر و تحول و جان‌بخشی مجدد به یک کالبد به ظاهر بی‌روح، و ایجاد منابع اشتغال و درآمد، علاوه بر اینکه می‌توان از بروز آسیب‌های محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی جلوگیری کرد می‌توان معدن را به محلی برای گردشگری معدنی تغییر کاربری داد، برنامه‌ای که در بیشتر کشورهای دنیا برای معادن متروک و فعال، عملیاتی شده است.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد ۲۰ معدن در کشور از قابلیت و ظرفیت اجرای گردشگری معدنی برخوردار هستند؛ به طور مثال معدن زیرزمینی نخلک در استان اصفهان حدود ۲هزار سال قدمت دارد و در محل این معدن آثار باستانی قرار گرفته که پیشینه آن به دوران ساسانی می‌رسد؛ در کنار چنین جذابیت‌های صنعتی، طبیعی و تاریخی، سفر به عمق ۲۳۰متری زمین اتفاقی است که فقط در این معدن زیرزمینی تجربه خواهد شد.
معدن انگوران زنجان، معدن پتاس خور و بیابانک در اصفهان، معدن نمک گرمسار، معدن فلورین در سوادکوه مازندران، معدن فیروزه نیشابور قدیمی‌ترین معدن فعال جهان، معادن سرب و روی در نخلک انارک در نایین با سابقه حفاری معدنی ۲هزار ساله را می توان از معادنی با ظرفیت بالقوه گردشگرپذیری نام برد.

انگوران؛ نخستین مجتمع معدنی گردشگری کشور
انگوران به عنوان بزرگترین مجتمع معدنی-گردشگری سرب و روی خاورمیانه، ظرفیتی نهفته از جاذبه گردشگری در ماه‌نشان استان زنجان از معادن فعال کشور و بزرگترین مجتمع معدنی سرب و روی خاورمیانه است که خرداد ماه ۹۹ به عنوان نخستین مجتمع معدنی گردشگری کشور مجوز فعالیت برای بازدید گردشگران را دریافت کرد و با توجه به آماده‌سازی واحدهای اقامت و اسکان، می‌تواند به عنوان یکی از مقاصد پربازدید گردشگرانی که به استان زنجان می روند، قرار گیرد.
ماه‌نشان که از قطب‌های معدنی استان زنجان است، غنی‌ترین معدن سرب و روی خاورمیانه و تنها معدن طلای فعال استان زنجان را در خود جای داده است که با وجود برخورداری از آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی و گردشگری، می‌تواند زمینه را برای جذب و ورود سرمایه‌گذار در قسمت‌های مختلف کشاورزی، معدنی، آبزی‌پروری، بوم‌گردی، ایجاد موزه و گردشگری منطقه را فراهم کند.
مجتمع انگوران بزرگترین معدن سرب و روی در خاورمیانه و دارای معدن سنگ عظیم تراورتن و معدن زیرزمینی با دو تونل به طول تقریبی هر کدام ۱۲۰۰ متر هم‌جوار است؛ همچنین تلاقی با ورودی ییلاق ماه‌نشان بر اساس وضعیت کوهستانی منطقه که تنها راه ورود و خروج عشایر از این مسیر است و قرار گرفتن در مسیر راه زنجان به تکاب و بنای تاریخی تخت سلیمان قرار دارد، از مزیت‌های ویژه انگوران برای جذب گردشگری و هدف مقصد معدنی-گردشگری در کشور است. در نزدیکی معدن انگوران، کارخانه بزرگ کالسیمین وجود دارد که مواد اولیه استخراجی را از مجتمع انگوران با روپ‌وی (تله کابین) به طول تقریبی ۲۰ کیلومتر تا کارخانه حمل می‌کند که در آینده گردشگران می‌توانند با این تله‌کابین بخشی از مسیر را طی و بر فراز طبیعت زیبای منطقه ماه‌نشان و انگوران را مشاهده کنند.

معدن فیروزه قدیمی‌ترین معدن فعال جهان
معدن فیروزه نیشابور قدیمی‌ترین معدن فعال جهان در استراخ سنگ فیروه است. گفته می‌شود این معدن بیش از ۲۰۰۰ سال فعالیت دارد. نمونه‌ی سنگ استخراج شده از آن به‌دلیل ارزش و کیفیت در موزه لندن نگهداری می‌شود. این معدن به‌دلیل نزدیکی به دو مقصد توریستی مهم در شرق کشور (مشهد و نیشابور) می‌تواند به‌یکی از قطب‌های گردشگری معدن در کشورمان تبدیل شود. گرچه در حال‌حاضر هم امکان بازدید از این معدن در قالب تورهای هدایت یافته میسر است.

معدن پتاس خور و بیابانک
معدن پتاس خور و بیابانک نمونه‌ای بسیار عالی از کاربری معادن برای اهداف گردشگری است. دهکده نمکی خور در استان اصفهان واقع شده و یکی از مقصدهای ژئوتوریسمی کشور در حوزه گردشگری معدنی به شمار می‌رود. در این دهکده زیر ساختهای اقامتی، استخر شنا و حمام نمکی، آبشار نمکی و بهره بردن از پدیده‌های طبیعی مانند آسمان زیبای کویر و اجرای برنامه‌های رصد آسمان شب، کویرنوردی و بازدید از رمل‌ها و تپه‌های ماسه‌ای برای گردشگران فراهم شده است. معدن پتاس خور و بیابانک را به یکی از بهترین جاذبه‌های زمین گردشگری و گردشگری سلامت در نواحی مرکزی کشورمان تبدیل ساخته است.

معدن نمک گرمسار
وجود معادن نمک در گرمسار موقعیت بسیار خوبی برای توسعه گردشگری سلامت با استفاده از مواهب طبیعی است. نمک از گذشته‌های بسیار دور به‌عنوان کالایی ارزشمند استخراج و خریدوفروش می‌شده و اثرات درمانی این ماده معدنی در درمان بیماری‌های تنفسی و ریوی به اثبات رسیده است. ایجاد زیرساختهای اقامتی و پذیرایی در این محدوده می‌تواند اثرات اقتصادی بسیار مهمی برای شهرستان گرمسار به‌همراه داشته باشد.

معدن سرب نخلک
یکی دیگر از فرصت‌های گردشگری معدنی در ایران، مجموعه معادن سرب و روی در بخش انارک شهرستان نائین است. با شروع فعالیت از سال ۱۳۸۹ فرصتی مناسب برای ترویج فعالیت‌های ژئوتوریسمی در کشورمان به‌وجود آمده است. این معادن حتی به‌لحاظ قدمت جزو میراث تاریخی کشورمان به شمار می‌روند چراکه سابقه حفاری و استخراج در آن به ۲۰۰۰ سال قبل می‌رسد. تکنیک‌ها و ابزار حفاری دوران باستان ایران خود می‌تواند جذابیتی برای بازدید از این معادن باشد.

معدن زغال سنگ البرز
معادن زغال‌سنگ در البرز مرکزی وجود معدن فلورین در شهرستان سوادکوه استان مازندران یکی دیگر از سایت‌هایی است که توان بالایی در جذب گردشگران دارد. این معادن برای استخراج زغال‌سنگ و با حفر تونل مورد استفاده قرار گرفته و اکنون با ایجاد زیرساخت‌های لازم برای پذیرش گردشگران توان تبدیل شدن به یکی از سایت‌های ژئوتوریسمی استان مازندران را دارا است. تبدیل یک معدن سنگ تزیینی متروک در گلپایگان به جاذبه گردشگری پارک جنگلی هم یکی از نمونه‌های موفق اجرای گردشگری معدن در کشور است.
قدیمی‌ترین معدن فعال جهان در حقیقت گردشگری معدن می‌تواند سهم مهمی در کاستن از میزان فقر نواحی روستایی داشته باشد. با گشودن قلمرو‌های جدید، پتانسیل‌های موجود را برای جذب گردشگر فعال سازد. در این زمینه خوب است تجربه کشور‌های در حال توسعه را مرور کنیم. برای مثال ناحیه کوهستانی زمین‌های اطراف باربرتون در استان پومپالانگا شرقی در آفریقای جنوبی، یک ناحیه با قدمت تاریخی بسیار وجود دارد که در آن معادن طلای قدیمی یافت می‌شود که از قرن ۱۹ مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفتند. اکنون این معادن متروکه شده است و دولت آفریقای جنوبی با یک برنامه‌ریزی می‌خواهد آنجا را به قطب گردشگری معدن در این کشور تبدیل کند.
اگر این امر محقق شود، به ازای هر هشت گردشگر جدید، یک شغل دائمی می‌تواند ایجاد شود. در کنار این تجربه در ایالات متحده آمریکا نیز معادن متروکه مربوط به پلاسرهای رودخانه‌ای طلادار یکی از جالب ‌توجه‌ترین مناطق گردشگری است که در آن درآمد حاصل از ورودیه و اجازه کمپینگ و کرایه وسایل و تشت‌های طلاشویی برای استحصال اتفاقی ذرات طلا ، به همراه ماهیگیری توانسته است یکی از پررونق‌ترین مناطق گردشگری باشد. خانواده‌ها در آخر هفته در محدوده طلادار پلاسری رودخانه می‌توانند تجربه‌ای همچون کسانی که در رویای طلا به این مناطق می‌آمدند داشته باشند و این خود یک فرصت برای گردشگری است.

معدن کوپیاپو
اما یکی از جالب‌توجه‌ترین مناطقی که این روز‌ها محل پررفت‌وآمدی برای علاقه‌مندن به گردشگری معادن است. معدن کوپیاپو کشور شیلی است که پیش از این عملیات نجات ۳۳ معدنچی که ۶۹ روز در معدنی به عمق ۷۰۰ متری زمین در منطقه گرفتار شده بودند. به یکی از خبرسازترین رویداد‌های قرن اخیر تبدیل شد. همین معادن اکنون در این منطقه‌ به یک جاذبه گردشگری تبدیل شده‌اند. حالا دولت شیلی قصد دارد چندین معدن متروکه را نیز به جاذبه‌های جدید گردشگری این کشور تبدیل کند. دولت شیلی قصد دارد ده‌ها معدن زغال‌سنگ و طلا در منطقه لوتا (Lota) این کشور را که در فاصله سال‌های ۱۸۸۴ تا ۱۹۹۷ فعال بوده‌اند به جاذبه‌های جدید گردشگری تبدیل کند. دولت شیلی همچنین وسایل مورد استفاده برای نجات معدنچیان از جمله کپسول ویژه انتقال آنها به سطح زمین را در معرض تماشای گردشگران قرار داده است. در کشور هند نیز دولت قصد دارد معادن متروکه بی‌شمار این کشور را که پیش از آن برای استخراج طلا از آنها استفاده می‌کرده است به دریاچه‌های مصنوعی تفریحی برای جذب گردشگران تبدیل کند.

منبع: روزنامه روزگار معدن