معدن نامه، علیرضا بهداد: پیشی گرفتن سهم صادرات کالاهای وابسته به ذخایر معدنی در کشور موجب نگرانی برخی از تحلیلگران اقتصادی کشور شده است. از نظر آنها این موضوع نشان می دهد که اقتصاد ایران کماکان وابسته به ذخایر تجدید ناپذیر بوده و در صدور کالاهای صنعتی و خدماتی دیگر عملکردی ضعیف داشته است. سیدکاظم اورعی، استاد اقتصاد مهندسی دانشگاه استرلینگ انگلیس این موضوع را نشانه رکود در مواد معدنی کشور می داند و معتقد است در شرایط رکود چون خریدار برای تولید کننده تعیین تکلیف می کند، باخت از آن کشوری است که مواد خام را به تولید می رساند چون مجبور است با توجه به کمبود مشتری در داخل به بازارهای خارجی روی آورده و با قیمتی که آنان می خواهند کالای موردنظر را به فروش برساند.

از نظر او در شرایط کنونی بهتر است تا با به راه انداختن تولید داخلی، مواد معدنی خام با ارزش افزوده در کشور به تولید برسد و آنگاه صادر شود چرا که خام فروشی در اقتصاد ایران با توجه به نظام یارانه ای و سود‌های بالابانکی سهمی مهلک به شمار می رود.

---

*بررسی آمار صادرات غیر نفتی سال گذشته نشان می دهد که صدور کالاهای معدنی و متکی به منابع تجدیدناپذیر افزایش یافته است. به نظر شما دلیل آن چیست؟ آیا می توان گفت که در دوره رکود داخلی تولیدکنندگان مواد خام رو به بازارسازی در خارج از مرزهای کشور روی آورده اند؟

دلیل این است که بازار داخلی برای تولید کنندگان کافی نبوده و جوابگوی هزینه های نقدی و ضروری آنها نیست. بنابراین مجبور شده اند به بازار های خارجی پناه ببرند، با هر شرایطی. در طول مدتی که اشاره کردید، تولیدکنندگان مواد معدنی با هر قیمتی و با هر شرایطی سعی کردند کالاهای خود را بفروشند و در بسیاری مواقع با ضرر زدن به خودشان و به کشور.

کالای هایی را سراغ داریم که قیمت فعلی فروش صادراتی آنها تا حد یک چهارم قیمت سال 91 است. هر قیمتی که خریداران کالاهای خام پیشنهاد دادند، تولید کنندگان ما قبول کرده به آنها فروختند، چون مجبور بودند. بنابراین  با هر قیمتی و به هر خریداری که مراجعه کرد کالاهای خام و البته بعضاً فرآوری شده را فروخته و الان هم در حال فروش هستند. در این زمینه فکر نمی کنم بازار سازی خاصی انجام شده باشد. بازار سازی معمولاً در زمان رونق اقتصادی صورت می پذیرد. بنابراین، تولیدکنندگان به خریداران خارجی پناه بردند ولی به همان خریداران قبلی خود.

*  افزایش سهم صادرات کالاهای غیر نفتی نظیر ذخایر معدنی به ویژه سنگ های تزیینی خام و سنگ آهن چه پیامی به سیاستگذاران می دهد؟ آیا می توان گفت که زنجیره های بعدی ایجاد ارزش افزوده برای این مواد ایجاد نشده یا آنها با ظرفیت کامل به تولید مشغولند و مازاد آن صادر می شود؟

هیچکدام از اینها درست نیست. بلکه پیام اینست که صنایع معدنی ما در حالت رکود بی سابقه قرار گرفته اند و این را خریداران خارجی هم می دانند. در شرایط رکود اقتصادی، می گویند بازار متعلق به خریدار است یعنی فروشنده مجبور است به خریدار تمکین کند. برای خریدار هم بهتر است کالای خام بخرد تا ارزش افزوده را برای کشور خودش ایجاد کند نه برای کشور ما. سیاستگذاران اقتصادی در کشورهای همسایه نیز با وضع قوانین جدید به عملی شدن این تغییر کمک کردند.

در چنین شرایطی، تولید کننده ایرانی هم مجبور بوده که خواسته ی خریدار را اجابت کند. دو امکانی که گفتید به این دلایل صحیح نیست: اول اینکه چطور شد زنجیره های بعدی ایجاد ارزش افزوده تا دو سال قبل موجود بود ولی حالا ناگهان محو شده اند؟ این زنجیره ها همگی موجودند و سرمایه گذاری های هنگفتی برای ایجاد آنها قبلاً انجام شده است. دوم اینکه می دانیم و آمار هم نشان می دهد که همه این ظرفیت ها در حال کار کامل نیستند یعنی حدود 50% ظرفیت تولیدی آنها بلااستفاده است. پس پیامهایی که اشاره کردید نادرست است و پیام صحیح اینست که در شرایط رکود، تولیدکنندگان موادمعدنی، برای ادامه حیات بنگاه خود مجبور بوده اند کالاهای خام را به هر قیمتی صادر کنند.

* با توجه به اینکه صنایع معدنی از مصرف کنندگان اصلی مواد معدنی خام هستند، این نوع صنایع هم اکنون در چه وضعی به سر می برند و دارای چه بازاری در داخل و خارج هستند؟

تقاضای داخلی برای مواد معدنی بسیار منقبض شده و به همین دلیل حدود نیمی از ظرفیت کارخانه های مصرف کننده مواد معدنی بیکار هستند. این کارخانه ها سرمایه بسیار بزرگی برای کشور محسوب می شوند که عملاً استفاده ای از آنها نمی شود. نبود طرح های عمرانی و هزینه های سرسام آور دولتی باعث شده کارخانه های بزرگ کشور با کمبود شدید تقاضا و افزایش هزینه ها روبرو شوند و سپس با توقف کارخانه ها و اخراج کارگران بعضی از آنها توانسته اند تا حدودی فقط خود را زنده نگه دارند. در این میان، حجم نقدینگی در کشور نه تنها پایین نیامده بلکه بطور مثال در سال 94 مقدار 29% اضافه شد. مشکل اینجاست که همین حجم نقدینگی که می توانست همانند موتور محرکه، بطرف کارخانه های تولیدی مواد معدنی سوق داده شود، در عمل به طرف بانک ها و موسسات مشابه سرازیر شده است. نتیجه اینست که اگرچه در مجموع، درآمدها در اقتصاد کم نیست ولی به جای اینکه حجم نقدینگی به تولید و اشتغال در واحد های تولیدی اختصاص داده شود، به بانکها و فعالیتهایی نظیر ربا خواری و ملاکی توسط بانکها سرازیر شده است.

در مورد بازار خارج که اشاره کردید، این را یادآوری کنیم که کالاهای معدنی مخصوصاً به صورت خام فروشی که ما الان مجبوریم انجام دهیم به دلیل سنگین وزن بودن آنها، همیشه با محدودیتهایی روبرو هستند. ما نمی توانیم بازارهای خارجی را به عنوان منبع اصلی تقاضا برای کالای خود تلقی کنیم. در شرایط معمولی، این بازارهای داخلی هستند که بایستی بیشتر تولیدات معدنی را جذب کنند. به بازارهای خارجی فقط بعنوان یک بازار اطمینان بخش و اضافه باید بنگریم. البته استثناهایی در جهان وجود دارد که شامل حال صنایع معدنی ما نمی شود. ممکن است استرالیا، لهستان و یا بسیاری کشورهای آفریقایی را مثال بزنیم که در صنایع معدنی حتی به صورت خام فروشی، بیشتر تولیدات خود را صادر می کنند. شرایط آنها  با ما متفاوت است. معادن آن کشورها غالباً بسیار بزرگتر و قیمت های تمام شده در آنها با کمک های گوناگون دولت هایشان بسیار پایین تر ایران است. این شرایط اصلا در ایران حکمفرما نیست. بنابراین اقتصاد ایران ناچار است برای حفظ کارخانه های مواد معدنی خود به مصرف در داخل کشور امید داشته باشد.

* همواره خام فروشی در ادبیات سیاستگذاران و مدیران کشور امری مذموم به شمار می رود آیا می توان گفت که اصولاً نباید به سمت خام فروشی رفت؟ خام فروشی به ذاته پدیده ای مذموم در دنیای تجارت به شمار می رود؟

مشکل اقتصاددانان ما همین است. یک واژه اقتصادی را انتخاب میکنند و سپس با هم بحث می کنند که آیا این پدیده خوب است یا بد؟ رسانه ها هم به این موضوع دامن        می زنند. در مورد تورم و استقراض داخلی و صادرات و ده ها واژه اقتصادی دیگر همین موضوع صدق می کند. تنها هدف اقتصاد که همیشه ثابت است بالابردن سطح زندگی مردم کشور است. خام فروشی هم همین حالت را دارد. هم می تواند خوب باشد و هم بد. کاملاً بستگی به شرایط حاکم بر اقتصاد کشور در هر زمان خاص دارد. در زمانی مثل الان که بیکاری زیاد است و کارخانه ها خوابیده اند، خام فروشی سم مهلکی است. در حال حاضر بایستی هرچه امکان دارد برای نیروهای اقتصادی خود، اعم از نیروی کار و یا ماشین آلات و کارخانه ها کار و فعالیت خلق شود. اگر پس از خروج از رکود و رسیدن به رونق اقتصادی، طوری شد که بیکاری وکساد بر اقتصاد کشور حاکم نبود، آن وقت برای هر کالایی تصمیمی جداگانه باید گرفته شود. مثلاً با وجود میزان ذخایر موجود مواد معدنی در ایران، صادرات سنگ های ساختمانی به صورت خام هرگز به صلاح نخواهد بود، حال آنکه فروش ذغال سنگ خام، در صورت افزایش تولید و احداث تعدادی معادن بزرگ، برای اقتصاد کشور می تواند خوب باشد. علم اقتصاد بسیار پویاتر و پیچیده تر از آنست که یک واژه خاص در همه جا و در همه زمان ها و شرایط خوب و یا مذموم باشد. تاکید می کنم که در حال حاضر و با وضعیتی که معادن و صنایع معدنی ما دارند، هیچ کاری بدتر از خام فروشی نیست.

* کشورهای پیشرفته با ذخایر خام خود چه می کنند؟ آیا آنها به طور صد در صد همه مواد خود را به صورت محصول نهایی در بازارهای جهانی عرضه می کنند؟

باز هم جواب سوال شما بستگی به شرایط خاص هر کشور در زمان ها و در حالات مختلف دارد. به‌عنوان مثال، در استرالیا طی 30 سال اخیر چندین معدن بسیار بزرگ با هدف صادر کردن تمام محصول احداث شده است. ذخیره در کشور فراوان است، قیمت تمام شده بسیار پایین و سیاست های تولیدی و صادراتی دولت ها بشدت حمایتی  است. جمعیت پایین و بیکاری هم کم است. بنابراین خام فروشی به صرفه است. در کشور دیگری مانند آمریکا، آنقدر بازار مصرف داخلی بزرگ است و آنقدر صنایع معدنی مواد خام معدنی را استفاده می کنند که عملاً نیازی به برون نگری ندارد. ژاپن از طرف دیگر، آنقدر ذخیره معدنی کم دارد که صلاح می داند مواد اولیه را تا آخرین مرحله ممکن فرآوری کرده و سپس آنها را صادر کند. آلمان مواد اولیه ای که خودش دارد را تا جایی که ممکن است فرآوری کرده و سپس صادر می کند. شرایط در همه جا متفاوت است ولی آنچه مسلم است خلق کردن ارزش افزوده که نتیجه آن میزان اشتغال و کسب ثروت است، برای هر کشوری مفید است.

* کشور ما سرشار از سنگ آهک است و با توجه به این ذخایر عظیم سیاستگذار در مقطعی به سرمایه گذاران را به تولید سیمان در کشور تشویق کرده است. حال یا به دلیل رکود صنعت سیمان ما به طور کامل تولید ندارد یا اینکه به اندازه ای که می خواهد سنگ آهک خود را از بازارهای داخلی فراهم می کند. به نظر شما در چنین شرایطی صدور سنگ آهک به دور از منافع ملی است؟ آیا سنگ آهک خام حتماً باید در بازار داخلی مورد استفاده قرار گیرد؟

حالا سوال شما دقیق تر شد. زمان خاص، کشور ایران، ماده معدنی و ماده فرآوری شده مشخصی را نام بردید. در این شرایط فروش ماده خام اصلاً برای کشور بصرفه اقتصادی نیست. همانطور که گفتید اگرچه میزان ذخایر سنگ آهک در کشور بسیار زیاد است ولی باز هم استخراج و مصرف مواد معدنی به دلیل ماهیت تجدید ناپذیر بودن آنها، بایستی با احتیاط و داشتن  دید دراز مدت انجام شود. از طرفی سنگ آهک به صورت خام بسیار ارزان و از طرف دیگر موارد مصرف آن به صورت فرآوری شده در جهان بسیار زیاد است. سنگ آهک حتی به صورت فقط خرد شده و دانه بندی شده در جاده سازی استفاده می شود. کمی فرآوری بیشتر آن را به صورت میکرونیزه در می آورد که در انواع صنایع مختلف موارد مصرف بسیار زیادی دارد. سنگ آهک را کلسینه می کنند و از آن چه به صورت جامد و چه مایع در صنایع زیادی استفاده می کنند.

مطلب دیگری که اشاره کردید صنعت سیمان کشور است. کارخانه هایی از این قبیل در کشور ساخته شده که در حال حاضر بسیاری از آنها تعطیل شده اند. تعدادی کشور در دنیا هستند که حتی یک کارخانه سیمان ندارند. از این نظر ایران در سال 92 مقام پنجم را در جهان دارا بود. سیمان بعنوان شاخص توسعه کشورها، کالایی مرغوب و مطلوب است و مشتریان زیادی در سرتاسر جهان دارد. بنابراین سنگ آهک موجود را می توان به سیمان تبدیل کرد و سپس بفروش رساند که در این حالت، هم ارزش افزوده نصیب کشور خواهد شد و هم تعداد زیادی افراد به کار گماشته می شود. بنابراین: خیر. فروش سنگ آهک خام به صلاح نیست بلکه با کمی هدایت و حمایت بایستی آن را در صدها کارخانه و کارگاه که در کشور موجودند ولی در حال حاضر ظرفیت تولیدی اضافه دارند، فرآوری نموده و محصولات آن ها را به خارج از کشور صادر کرد. یکی از پر استفاده ترین مواد معدنی سنگ آهک است که در ایران فراوان است.

*با توجه به اینکه ما نیاز داریم تا مواد خام را به صورت رقابتی تولید کرده و در بازارهای جهانی به فروش برسانیم آیا صدور مواد معدنی خام و عرضه آن در بازارهای صادراتی به نفع اقتصاد نیست؟

بگذارید جواب شما را با نتیجه تحقیقات علمی شخصی ام جواب بدهم. اینکه خام فروشی یا عدم خام فروشی بصرفه است یا نه به چهار عامل بستگی دارد. نخست؛ میزان نسبی ذخایر موجود در کشور، دوم؛ میزان تولید سالانه، سوم؛ توانایی صنعتی و سطح تکنولوژی و در نهایت اشتغال کامل.

سوال اینست که خام فروشی بشود یا نه. برای جواب این سوال تمامی چهار عامل بالا بایستی در نظر گرفته شوند. یعنی تمامی این چهار شرط برای مقرون به صرفه بودن خام فروشی ضروری است. به این صورت اگر جمع میزان ذخیره یک ماده معدنی خاص در کشوری بیش از 300 برابر مصرف سالانه آن باشد می توان خام فروشی را انجام داد. همچنین اگر میزان تولید سالانه ماده معدنی خاصی بیشتر از یک درصد میزان ذخیره باشد، می توان خام فروشی آن ماده معدنی را آغاز کرد. به علاوه این دو شرط، کشور باید ظرفیت خالی در صنایع تولیدی معدنی خود نداشته باشد و یا اینکه سطح تکنولوژی موجود در آن به اندازه کافی پیشرفته نباشد تا بتواند ارزش افزوده بیشتر تولید کند. اگر چنین حالتی وجود داشته

باشد، خام فروشی به صرفه است. شرط آخر اینست که اگر حالت اشتغال کامل در کشور حکمفرما باشد می توان صادر کردن مواد خام معدنی را آغاز کرد. در غیر اینصورت در ازای انجام صادرات مواد خام، خدمات نیروی کار وارد می شود که در این صورت، نتیجه مثبت اقتصادی از انجام عمل فرآوری برای کشور حاصل نخواهد شد. محاسبات دقیق را بگذاریم به عهده کسانی که باید تصمیم گیری کنند. محاسبات سر انگشتی ما نشان می دهد که درایران و در دراز مدت، هیچ ماده معدنی این شرایط را ندارد. مگر اینکه اطلاعات موجود در چهار مورد بالا در آینده تغییر کند. این را هم بگویم که تمامی محاسبات ما و شرط های یاد شده برای مقادیر زیاد و زمان های طولانی صادق است. یعنی اگر مقدار ناچیزی ماده معدنی یا حتی موادی مثل شن و ماسه و یا خاک کشاورزی طی مدت زمان محدودی به یک کشور همسایه صادر می شود ملاک نتیجه گیری صحیح نیست.

* به فرض اینکه صنایع داخلی ما نیازمند مواد خام معدنی باشند اما آیا مشتری نقد خارجی را بهتر نیست که دریابیم یا اینکه بگوییم چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است.

از نظر اقتصاد کلان و منافع ملی تقریباً همیشه بهتر است ماده معدنی فرآوری شده و ارزش افزوده برای کشور تولید کند یعنی همان چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است. ولی این روزها این کار در عمل انجام نمی شود. بدین معنا که صنایع فرآوری مواد معدنی به خاطر رکود عمیق و بی دلیلی که بر اقتصاد کشور حکمفرماست، برای تامین نقدینگی مورد نیاز خود مجبورند مواد خام را با قیمتهای ناچیز به خارجیان بفروشند. انتظار هم از آنها چیز دیگری نیست. وقتی کارخانه ای برای پرداخت حقوق کارگران خود مشکل دارد، وقتی سازمانهای مالیاتی و بانک ها، شمشیرهای تیز خود را بالای سر تولید کنندگان قرار میدهند، کارخانه ها و معادن چاره ای جز خام فروشی و ارزان فروشی ندارند. کارخانه ها مجبورند منافع ملی را فدای منافع شخصی یا بنگاهی کنند. در چنین شرایطی این وظیفه دولت است که گره از کار تولیدکنندگان بگشاید تا آنها نیز ضمن تامین منافع بنگاهی، کاری نکنند که به منافع ملی صدمه زده شود. سیاستهای دو سه ساله اخیر بر خلاف این بوده است.

*وابستگی کالاهای صادرات غیر نفتی کشور به ذخایر معدنی چه تهدیدها وفرصتهایی برای اقتصاد ایران پیش رو دارد؟

این بیشتر یک فرصت است و تهدیدی در کار نیست. کالاهای معدنی بر خلاف نفت از تنوع زیادی برخوردارند. ایران در صحنه ی جهانی هم حداقل در خصوص بیست ماده معدنی حرف برای گفتن دارد و هر یک کدام از این مواد، مشتقات زیادی دارد. تعداد همگی آنها به صدها ماده می رسدکه ریشه در بخش معدن دارند. طبیعی است که در زمانهایی بعضی از آنها دچار رکود و یا کاهش قیمت شود ولی نوسانات جمع آنها بسیار کمتر از نوسانات قیمت نفت است و بنابراین در دراز مدت کالاهای معدنی جایگزین بسیار خوبی برای نفت هستند. اکنون فرصت بسیار مناسب است که با اعتقاد به بخش معدن ایران و کمی هدایت و حمایت از طرف دولت، کاری کنیم که بخش معدن جای نفت را بگیرد. بخش معدن ایران از ظرفیت کافی برای برای شکوفا کردن اقتصاد کشور برخوردار است. مهمترین مسئله اینست که دولت  پتانسیل بخش معدن را باور کند. در دراز مدت ما راهی جز اتکا به بخش معدن نداریم. هم ذخایر معدنی فراوانی داریم و هم تعداد و کیفیت فارغ التحصیلان و متخصصان ما در جهان جزو بهترین هاست. سیاست های اقتصادی کشور حداقل در مورد بخش معدن بایستی به سرعت انبساطی شود تا این بخش از اقتصاد کشور را از رکود بی سابقه و بی دلیل خارج کند. بخش معدن و مواد معدنی می تواند این کار را انجام دهد.

منبع: معدن نامه