*آقای مهندس شهر انارک اصفهان از نظر زمین‌شناسی تفاوت‌های زیادی با دیگر مناطق ایران دارد. این شهر کویری چه پیشینه‌‌ معدنی دارد؟ 

منطقه انارک با وسعتی حدود ۴۲ هزار کیلومتر مربع در قسمت میانی ارتفاعات ایران مرکزی قرار گرفته است که در جنوب کویر بزرگ (دشت کویر) از طرف شمال و به فروافتادگی قم-اردکان در جنوب غرب محدود می‌شود‌. مواد معدنی منطقه انارک از زمان‌های باستان شناخته شده و وجود آثار معدنکاری سنتی و کوره‌های ذوب فلزات که توسط معدنکاران قدیمی استخراج و ذوب شده است در جای جای این منطقه دیده می‌شود.

 آثار مس در ابتدا و بعدها سرب و آهن و بقیه فلزات و وجود اشیای مسی ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد در منطقه انارک نشان از قدمت معدنکاری در این منطقه است. در واقع انارک یک مرکز معدنکاری مربوط به هزاران سال پیش در این منطقه است. من معتقدم یکی از نقاطی که برای اولین بار در آن مس کشف شده، انارک است. شاید تحقیقات نشان داده باشد معادن مس دیگری از قدیمی‌ترین ذخیره‌های مس هستند اما این احتمال وجود دارد که محقق بر روی معادن انارک تحقیق نکرده است و در مطالعات به خوبی این قدمت دیده نشده است. 

در دوره‌های هخامنشیان - اشکانیان - ساسانیان و دوره‌های بعد از اسلام به طور پراکنده در ایران و همچنین منطقه انارک، معدنکاری وجود داشته است به طوری که نام نخلک یا تل‌مسی در سفرنامه‌های متعدد ذکر شده و مالیات بر درآمد معادن همواره یک بخش درآمدی دولت‌ها را تشکیل می‌داده است.

مطالعات ژرژ لادام ( ۱۹۴۵م) ۱۳۲۴ شمسی اولین انتشار مدون حاوی اطلاعات معدنی ایران و مطالعات ژرژ است، مولف در این کتاب مختصر توضیحی از کانسارهای اصلی انارک می‌دهد و مطالعه ارزشمندی در مقطع آن سال‌ها بوده است. هرچند که در سفرنامه‌های مختلف خارجیان قبل از آن که به ایران سفری داشته اند مثل شیندلر ، اشتال، تاورنیه، بوهنه، دو مورکان و غیره نیز اشاراتی به معادن منطقه انارک داشته‌اند. قبل از مطالعات ژرژ لادام در سال ۱۲۹۶ ش( ۱۹۱۷م ) اولین قانون معادن ایران تصویب و در سال ۱۳۰۹ ش ( ۱۹۳۰م ) اداره‌ای به نام اداره کل معادن زیر نظر وزارت صنایع و معادن بوجود آمد که کار آن اکتشاف و ارزیابی کانسارها بوده است و فعالیت‌های معدنی در منطقه انارک برای مواد فلزی و منطقه شمشک برای زغالسنگ از سوی دولت به این اداره واگذار شد.

از زمان تشکیل اداره کل معادن تا سال‌های بعد از انقلاب فعالیت‌های معدنی در معادن این منطقه شامل مسکنی، تل مسی، نخلک، سبرز، چاه خربزه و .... به صورت فعال یا نیمه فعال و تعطیل ادامه داشته است و حتی در مقاطعی معدن نخلک دارای کارخانه تولید شمش سرب بوده است. 

*اکتشافات جدی در انارک از چه زمانی آغاز شد؟ 

با تشکیل و تاسیس سازمان زمین‌شناسی کشور در سال ۱۳۴۰ ش ( ۱۹۶۱م) کارها و مطالعات متعددی توسط کارشناسان خارجی و ایرانی این سازمان شامل بورنول( ۱۹۶۸)، بازن و هوبنر(۱۹۶۹)، باریان ( ۱۹۶۵) شورنبرگ ۱۹۶۳ ، ادیب ۱۹۷۷ ، میر محمدی ۱۹۷۷ و دیگران به طور پراکنده مطالعاتی در بعضی از معادن منطقه انارک انجام دادند تا اینکه در طی سال‌های ۱۹۷۹ -۱۹۷۵ طی قراردادی بین سازمان زمین‌شناسی کشور و شرکت تکنو اکسپورت جمهوری شوروی سابق مطالعات کامل زمین‌شناسی معدنی ژئوشیمی و در مناطقی ژئوفیزیک یا حفاری و کارهای اکتشافی منطقه انارک طی مدت ۴ سال به اجرا درآمد. طی مطالعات زمین شناسی - معدنی و نمونه‌گیری‌های ژئو شیمیایی کانی سنگین و اکتشافات چکشی تعداد ۲۴۵ اندیس و اثر معدنی کشف شده است که در مورد کمیت و کیفیت آنها اطلاعات کاری و کافی ارائه نشده است که شامل ۱۸ اندیس آهن، ۱۱ اندیس منگنز، ۵ اندیس کروم، ۷۸ اندیس مس، ۴۴ اندیس سرب و روی، ۱۳ اندیس پلی متال، ۴ اندیس مولیدن، ۲ اندیس تنگستن، ۴ اندیس جیوه، ۱۴ اندیس طلا، ۲ اندیس نقره، یک اندیس اورانیوم یعنی در مجموع ۱۹۶ اندیس فلزی و بقیه آن اندیس‌های غیرفلزی شامل استرانیوم، باریت، گوگرد، اسبت، تالک، منیزیت، رس و گچ است.

این اندیس‌های فلزی نیز در برگه‌های مختلف شامل ۵۲ درصد در ۴ برگه انارک عشین کوه یخاب و سرخ شاد ۸ درصد در برگه‌های کوه دم و کوه لطیف و ۴۰ درصد بقیه در ۱۱ برگه باقیمانده است.

*انارک دارای چند معدن است و چند درصد از این معادن فعال هستند و چند درصد از این معادن قابل احیا هستند؟ 

کل معادن فلزی منطقه به تعداد ۶۳ عدد گزارش شده است که شامل ۱۱ عدد معدن آهن، ۲۲ عدد معدن مس، ۱۹ عدد معدن سرب و روی، ۴ عدد معدن منگنز، ۳ عدد معدن کروم، ۲ آنتی‌موان، ۱ عدد تنگستن، ۱ عدد نقره است. معادن مسی که در گذشته فعال بوده و عملیات استخراج ، حفاری و یا اکتشاف بر روی آنها صورت گرفته است می‌توان به معادن تل مسی، مسکنی، قبله، سهل کو، شمس آباد ۱، شمس آباد ۲،چشمه آب شوراب، گودمراد، چشمه کریم، کان مس، سبرز، چاه شوره، راسور ( رسول ) و تلخه اشاره کرد که ۷۰ درصد کل معادن مس فعال، نیمه فعال و یا متروکه منطقه انارک است. بر اساس مطالعات چهار منطقه در این ناحیه برای کارهای اکتشافی پیشنهاد شده که شامل تل مسی- مسکنی، سهیل-مطالب، چشمه زوار، سبرز- مزرعه  است.

*برای اکتشافات مجدد و کشف ذخایر جدید این محدوده‌ها مطالعاتی انجام شده است؟ 

بله. بر اساس مطالعاتی که داشتیم  پیشنهادهایی مطرح کردیم که در مجاور کانسارهای تل مسی و مسکنی در زیر رسوبات دوران چهارم و مولاس های ائوسن - الیگوسن که بر روی ناودیسی که تل مس و مسکنی را از هم جدا کرده کارهای اکتشافی شامل ژئوفیزیک و متعاقبا حفاری های مغزه گیری بر روی آنومالی‌های ژئوفیزیکی برای کشف کانسارهای تیپ تال مسی - مسکنی حاوی مس - نیکل کبالت و یا کانسارهای رگچه‌های پراکنده در ولکانیک های انو سن و گنگلو مرای کرمان احتمالا می‌تواند وجود داشته باشد. لایه های تحتانی مولاس های رئوس - الگوسن نیز میتواند مورد تجسس برای کانسارهای تیپ استرانیفوم ( مس -طلا- نقره) قرار گیرد. 

منطقه سهیل - طالب برای پی جوئی و بررسی کانی سازی های مس استراتیفرم که به یقین می‌تواند همراه با طلا و نقره و فلزات غیر آهنی باشد. از این رو پیشنهاد می‌شود که روش های ژئوفیزیکی و ژئوشیمیائی انجام شود و به موازات آن پی جویی برای کشف کانسارهای تیپ تل مسی را در آنذریت های گرگاب را در نظر گرفت. در مجاور چشمه زوار نیز در مولاس های رئوس - الیگوسن مجددأ کانی‌سازی مس همراه با طلا و نقره و کانی های پلی متال با روش های اکتشاف چکشی ، زئوفیزیک و ژئوشیمی بزرگ مقیاس می‌تواند احتمالا به نتایج رضایت بخشی برسد. منطقه سبرز - مزرعه نیز از نواحی است که برای کانی سازی مشابه با آنچه در سبرز وجود دارد مثل مس - نیکل - کبالت در ناحیه زیر مولاس ها و رسوبات کواترنر محتمل است و برای مس های استراتیفرم در لایه های مناسب سازند سهل آب را باید در نظر داشت و در این ناحیه هم روش های ژئوفیزیک ، اکتشافات چکشی و ژئوشیمیایی کارساز خواهد بود. ناحیه جالب دیگری که در این محدوده وجود دارد، سنگهای لیست وی نیتی که از آلتراسیونهای سنگهای الترابازیک بدست آمده است و باز از دست دادن سیلیس ها از سنگ‌های الترابازیک سنگی مشابه با ترکیب دولومیت به‌وجود آمده است این التراسیونیها چون از چرخش ابهای کربناته در داخل الترابازیک ها بدست آمده می‌تواند با انحلال طلا در سنگ‌های لیست وی نیت جایگزین شود و طلاهای تیپ امپی ترمال بوجود آورد. بنابرین نمونه گیری و تجزیه سنگ‌های لیست وی نیت بعنوان یک منبع وجود طلا باید مورد توجه و ارزیابی قرار گیرد.

 *به نظر شما معادن انارک که در حال حاضر غیرفعال شده‌اند چه جذابیتی برای گردشگران دارند؟ 

این معادن شاید الان یک چاه یا تونلی کوچک تلقی شود اما برای گردشگرانی که علاقمند به علوم زمین هستند، معادن غیرفعال انارک بسیار جذاب است. بدون شک سفر به شهر کویری که معادن متروکه بسیاری دارد و پدیده‌های زمین‌شناختی دارد، برای  تمام گردشگران جذاب خواهد بود. اما در وهله اول باید زیرساخت‌های گردشگری از جمله ساخت هتل، مدرن‌سازی اقامتگاه‌های بومی، بهبود جاده و راه‌های دسترسی فراهم شود و بعد با معرفی جاذبه‌ها و برگزاری تورهای ترکیبی کویرنوردی و معدنی برای رونق گردشگری در این منطقه اقدام کرد. ضمن اینکه در این راستا تجربه‌های موفقی که کشورهای دیگر در بهره‌مندی از معادن متروکه داشته‌اند را الگو برداری کرد که کم نیستند.

*به عنوان مثال شهرک خالی از سکنه تالمسی انارک از نگاه شما می‌تواند به لحاظ گردشگری جاذبه‌ای داشته باشد؟

تال‌مسی هیچگاه شهر نبوده و در گذشته کارگران معدن در آنجا زندگی می‌کردند. تال‌مسی یکی از معادن قدیمی مس و نیکل ایران است. زمانی که پروژه‌های اکتشافی مواد رادیو- اکتیو ایران توسط سازمان انرژی اتمی ایران آغاز شد، این شهرک خالی از سکنه شد. از این شهرک و زندگی کارگران روایت‌ها و خاطره‌های شنیدنی به جا مانده است. من سال ۱۳۵۴ به معدن مسکنی رفته بودم. به یاد دارم در این معدن چاهی با عمق نزدیک به ۱۵۰ متر وجود داشت که ما هر روز این چاه را پایین می‌رفتیم و نمونه‌برداری می‌کردیم و ارزیابی معدن مسکنی جزو طرح‌هایمان بود. الان این چاه متروکه شده اما آن زمان به دلیل شرایط بازار، قیمت مس و عیار آن به این نتیجه رسیدیم که این معدن در وضعیت فعلی اقتصادی نیست. پس از مدتی معدن تعطیل شد. در واقع اغلب معادن تعطیل شده انارک دلیل تعطیل شدنشان نوع عیار و ارزش اقتصادیشان در آن مقطع زمانی  بوده است. از سویی اکتشافات گسترده‌ای انجام نشده و امکانات و تکنولوژی‌های جدید وجود نداشته تا ذخایر جدیدی شناسایی شود و کارخانه‌ها به سمت پرعیارسازی بروند. اما الان می توان با احیا کردن معادن انارک نیاز بسیاری از صنایع داخلی را به مواد معدنی موردنیاز تامین کرد. 

*تا چه اندازه می توان به احیای معادن متروکه مخصوصا معادن مس که در حال حاضر بازار پر رونقی دارد و انارک غنی از این فلز سرخ است، امیدوار بود؟ 

در حال حاضر مس معدن مسکنی را با عیار نیم درصد استخراج می‌کنند. به یاد دارم در دهه ۵۰ معدن تالمسی انارک کارخانه‌‌ای برای پرعیارسازی داشت و حتی تمام این معادن سنگشویی می‌شدند و کارگران سنگ‌ها را درمی آوردند و ناخالصی‌ها را از سنگ جدا می‌کردند. تاریخچه این معادن و آثاری که در آنها از روس استخراج آن زمان دیده‌ می‌شود هم برای گردشگران جذاب است هم حاوی این پیام است که می توان با احیا و فعالسازی معادن انارک و پرعیارسازی مشکل بسیاری از کارخانه‌ها را به مواد اولیه حل کرد و بستر جدیدی برای اشتغالزایی فراهم کرد. ضمن اینکه اگر بنا باشد معادن غیرفعال انارک احیا شوند باید در وهله اول مشکل تامین آب آن حل شود که ما در این خصوص مطالعات گسترده‌ای داشتیم و راهکارهایی شناسایی کرده‌ایم. از سویی برای فعالسازی نیاز به مجوزهای سازمان‌های متعدد از قبیل منابع طبیعی، محیط زیست، سازمان انرژی اتمی و حقوق صاحبان پروانه های اخذ شده وجود دارد. از سوی دیگر نیاز به موافقت وزارت صمت نسبت به واگذاری این مناطق است که در صورت موافقت وزارت صمت لازم است یک طرح اکتشافی شامل مطالعات تفصیلی زمین‌شناسی، ژئوفیزیک ترکیبی و ژئوشیمیائی تهیه و با برآورد هزینه آن و اخذ تسهیلات نسبت به اجرای طرح احیا اقدام کرد.