بیرونیت، مریم لطفی: حدود 34 ماه از ماجرای سیاه و هولناک انفجار معدن یورت آزادشهر در استان گلستان می‌گذرد. ماجرای تلخی که طی آن 43 معدنچی جان باختند و خانواده‌هایشان سیاه‌پوش عزای آنها شدند. همان موقع ماجرای ایمنی معادن دوباره بر سر زبان‌ها افتاد، مسئولان رفتند و آمدند و قول دادند که این موضوع را جدی بگیرند. کارگران معادن جان میان لب و دندان فشردند و چندی گذشت، اما ماجرا راه به جایی نبرد و آب از آب تکان نخورد. 25 مهرماه امسال هم معدن سامان کاوش طبس دچار حادثه شد و دو کارگر زیر آوار معدن مدفون شدند و جان باختند. آخرین خبرها هم به همین سال پرحادثه‌ی 2020 برمی‌گردد. به همین چند روز پیش که حادثه‌ای در معدن زغال سنگ راور رخ داد و کارگری در این حادثه کشته شد و پیش از آن هم کارگری در معدن کلاته‌ی رودبار دچار حادثه شد و جان باخت. حالا دوباره حرف بر سر پای لنگ ایمنی معادن زغال سنگ است، پایی که اتفاقا بدجوری هم می‌لنگد، آن هم با توجه به اشتغال حدود 17 هزار نفر در این حوزه. بعضی از کارشناسان از کم لطفی مسئولان و بودجه‌های اختصاص گرفته در این بخش گلایه دارند و بعضی دیگر هم اشاره می‌کنند به به بی‌توجهی خود کارگران در رعایت نکات ایمنی. 

دو ماه بعد از ماجرای جانگداز انفجار معدن یورت در گلستان، علی ربیعی، وزیر وقت تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفت که سال گذشته دولت ۴ میلیارد تومان برای ایمنی معادن اختصاص داده تا به خرید تجهیزات و نوسازی آنها بپردازند. او گفت: «برای این منظور ابتدا نیاز بود که بعضی معادن را تعطیل کنیم اما من فکر می‌کنم که ایمنی معادن پایانی ندارد و باید برای آن برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت و بلند مدت داشت». با این حال اقدام خاصی برای ایمنی معادن انجام نشد. به ویژه برای معادن زغال سنگ که وضعیت حساس‌تری دارند و نشست گاز در آنها سلامتی کارگران معدن را تهدید می‌کند. 

نکته‌ای که چند ماه پیش، رضا رحمانی، وزیر صنعت، معدن و تجارت هم در گفتگو با ایلنا به آن اشاره کرد: «در اکثر معادن ذغال سنگ، تصاعد گاز وجود دارد؛ پس به سنسورهای تشخیص گاز نیازمند هستند. در ضمن ورود و خروج به معدن باید تابع ضوابطی باشد. خیلی از این حوادث با رعایت نکات ایمنی تکرار نمی‌شوند». 

البته تاکید او بر این بود که با وجود مضایق بودجه‌ای در تجهیزات ایمنی، وزارت صمت به معادن کمک می‌کند: «در این زمینه خیلی خست به خرج نمی‌دهیم. جایی که نیاز باشد کمک می‌کنیم تا خطر حادثه را کاهش دهیم. سه واحد را در وزارت صنعت، معدن و تجارت مسئول کرده‌ایم تا این موضوع را پیگیری کنند. آنها گزارش می‌دهند که چه تحولاتی رخ داد و چه کاستی‌هایی وجود دارد. من هم دائم جویای این گزارش‌ها می‌شوم».

ضرورت ایجاد چهار مرکز ایمنی و امداد و نجات

با اینحال برخی از صاحبان نظر گلایه دارند که چرا بودجه‎ی ایمنی معدن زغال سنگ پرداخت نشده است. مهر ماه امسال بود که انجمن زغال سنگ ایران نامه‌ای به معاونت امور معادن و صنایع معدنی وزارت صنعت نوشت و طی آن خواستار پرداخت بودجه مصوب برای احداث و تجهیز پایگاه های ایمنی و نجات چهارگانه در مناطق مربوط به معادن زغال سنگ شد. ماجرایی که تا بحال به جایی را نبرده و محمد مجتهدزاده، رئیس انجمن زغال سنگ ایران در اینباره به «بیرونیت» می‌گوید: «ایمنی معادن زغال سنگ موضوع حساسی است و ضرورت دارد که هم مورد توجه وزارت صنعت، معدن و تجارت باشد و هم نظام مهندسی معدن و همچنین مورد توجه بهره‌برداران و صاحبان معادن».

او به مصوبه‌ای اشاره می‌کند که اجرایی شدن آن به ایمنی معادن زغال سنگ کمک بسیاری می‌کند: «در پی بررسی‌ها و بحث‌های فنی مشترکی که در سال 98 از سوی انجمن زغال سنگ ایران، وزارت صمت و نظام مهندسی معدن به عمل آمد، راهکاری به عنوان مصوبه استخراج شد. راهکاری که حداقل اقدام مورد نیاز کشور در این زمینه است. در واقع برای اینکه پوشش متمرکزی به کنترل وضعیت ایمنی معادن زغال سنگ داده شود، ایجاد چهار مرکز ایمنی و امداد و نجات در چهار نقطه‌ی اصلی زغال سنگ کشور ضرورت دارد؛ چهار نقطه در مرکز کرمان، طبس، البرز شرقی و البرز مرکزی».

به گفته‌ی او این مصوبه حتی در گروه رفع موانع تولید در مجلس شورای اسلامی هم تصویب شده است. می‌گوید: «به نظر من و همچنین انجمن زغال سنگ ایران، این ضروری‌ترین اقدامی است که باید در راه ایمنی معادن زغال سنگ برداشته شود. درحالیکه متاسفانه متناسب با این تصمیم، اقدامات انجام شده چندان قابل قبول نیست. با پیگیری‌هایی که کردیم، متوجه شدیم که تا به حال بودجه‌ی مشخصی در سال 99 برای این کار در نظر گرفته نشده و همین موضوع موجب شده تا نگرانی در معادن زغال سنگ کشور زیاد شود».

رئیس انجمن زغال سنگ ایران تاکید می‌کند: «ضروری‌ترین کاری که باید به آن بپردازیم، اجرایی کردن این مصوبه است؛ احداث چهار پایگاه اصلی ایمنی و امداد و نجات در چهار نقطه‌ی اصلی زغال سنگ کشور».

او از تقاضای جامعه‌ی زغال سنگ ایران می‌گوید: «مجری این کار وزارت صنعت، معدن و تجارت است و باید در بودجه‌ی سال 99 این موضوع را لحاظ کند. به ویژه اینکه وزارتخانه این مصوبه را در سال 97 تایید کرده و در سال 98 هم مورد تصویب مجدد قرار داده است. الان تقاضای جامعه‌ی زغال سنگ ایران این است که وزارت صمت به این مصوبه جنبه‌ی اجرایی بدهد. بدون انجام این کار اساسی باید در نظر بگیریم که ممکن است شاهد حوادث ناگواری در معادن زغال سنگ ایران باشیم».

نیاز به نوسازی مداوم 

محمدرضا بهرامن، رئیس خانه معدن ایران هم در رابطه با اهمیت موضوع ایمنی معادن به «بیرونیت» می‌گوید: «بحث ایمنی یکی از فاکتورهای مهم در فعالیت‌های معدنی است، البته نمی‌گویم فقط در معادن بلکه در کلیه‌ی فعالیت‌ها. اما در معادن زیرزمینی و خصوصا معادن زغال، به دلیل نشت گازهایی که هر آن ممکن است باعث انفجار در معادن شود، ایمنی، یکی از موضوعات مهم به شمار می‌آید. لذا فعالیت در معادن زغال سنگ را همیشه با نگاه خاصی بررسی می‌کنند. به این معنا که طرح بهره‌برداری از معادن زغال سنگ براساس همین ذهنیت تعریف می‌شود. اگر بدون لحاظ کردن موضوعات ایمنی، طرح بهره‌برداری از معادن زغال سنگ را پیش ببریم، قطعا با چالش‌هایی روبه شده و حتما حوادث غیرمترقه‌ای خواهیم داشت».

او ادامه می‌دهد: «امروزه یک سری از معادن ایران، به ویژه در مناطق شمالی و منطقه‌ی طبس، به دلیل فعالیت‌های طولانی گذشته و اینکه عملا نتوانسته‌اند از امکانات و تجهیزات نو برای ایمنی معادن استفاده کنند، نگرانی را هم برای فعالان و هم متولیان بخش معدن ایجاد کرده‌اند. در حالیکه برای هرگونه فعالیت معدنی باید نگاه ایمن‌سازی داشته باشیم. در معادن زغال سنگ هم باید نیازهای امروز این معادن را مد نظر قرار دهیم. می‌دانیم که به افزایش تولید نیاز داریم، برای اینکه یک سری از فولادهای امروز ما نیازمند زغال هستند و در عمل باید تولیداتمان را افزایش دهیم. بنابراین وقتی تولید می‌خواهد افزاش پیدا کند، به نوسازی ماشین‌آلات و افزایش ضریب ایمنی در معادن زغال سنگ هم نیاز داریم».

چند وقت پیش، جعفر سرقینی، معاون وزیر صنعت، معدن وتجارت در رابطه با ایمنی معادن به ایرنا گفته بود: «سازمان توسعه و نوسازی معادن وصنایع معدنی ایران؛ ایمیدرو با خرید وسایل ایمنی به بهره برداران معادن کمک زیادی کرده، اما این کافی نیست. امروز مجموع فعالان در بخش معادن زغالسنگ بیش از ۱۷ هزار نفر هستند که چنانچه این اشتغال توسط بخش خصوصی فراهم نمی شد، دولت توان سرمایه‌گذاری را نداشت».  بهرامن هم در اینباره به «بیرونیت» می‌گوید: «وظایفی به عهده‌ی مجموعه‌ی ایمیدرو یا سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران واگذار شده؛ از جمله حمایت و توسعه‌ی معادن که می‌تواند از بودجه‌هایی که به عنوان حقوق دولتی در اختیارش قرار می‌گیرد، این کار را انجام دهد. چون در ماده‌ی چهل و سوم برنامه‌ی ششم توسعه، بخشی از درآمدهای معدن به عهده‌ی خود متولیان این بخش است و می‌تواند از همان بخش در اختیار ایمیدرو قرار بگیرد و این مجموعه هم برای ایمنی معدن طرح و برنامه‌ای ارائه دهد؛ البته با هماهنگی انجمن‌های تخصصی از جمله انجمن زغال سنگ کشور. تابر همین اساس بتوانند این موضوعات را پوشش دهند و این نگرانی را که برای کلیه‎ فعالان و همچنین متولیان این بخش وجود دارد، مرتفع کند».  

او در مورد اینکه در حال حاضر تا چه میزان مضووع ایمنی معادن اجرایی می‌شود می‌گوید: «به هرحال بخشی از این مسئله به بودجه‌ای برمی‌گردد که به بخش معادن اختصاص داده می‌شود. اما اصولا نوسازی کاملی در این حوزه انجام انجام نشده و عمدتا هم به دلیل مسئله‌ی نقدینگی است. اما باید در نظر داشته باشیم که در معادن زغال سنگ باید به صورت مداوم به مسئله‌ی نوسازی تجهیزات معادن توجه داشته باشیم. البته معادن کوچک با چالش‌های بیشتری روبه‌رو هستند، همیشه حوادثی در کنار آنها قرار دارد که دائم باید رصد شوند، تیم نظام مهندسی باید در اینباره نظارت‌های فنی منسجمی داشته باشد تا حوادثی که در کمین است، به حداقل برسد».

او در رابطه با وضعیت معادن زغال سنگ ایران در نسبت با سایر کشورها می‌گوید: «در مجموع معادن زغال سنگ ما معادن بزرگی نیستند، کل ظرفیت ما حدود سه میلیون تن است. بنابراین نباید معادن خودمان را با سایر کشورها مانند چین یا سایر کشورهایی که معادن زغال سنگ دنیا را تامین می‌کنند، مقایسه کنیم. اما حتی در ظرفیت کم هم باید ایمنی لازم را رعایت کنیم».

آموزش به کارگران معدن باید جدی گرفته شود

رعایت نکات ایمنی از سوی کارگران معادن برای کاهش حوادث و تلفات پیش روی آنها نکته‌ی مهم دیگری است که هرمز ناصرنیا، رئیس پیشین سازمان نظام مهندسی معدن ایران به آن اشاره می‌کند. او به «بیرونیت» می‌گوید: «معادن زغال سنگ بیش از سایر معادن حساسیت‌برانگیز و خطرناک است. اما بیشتر حوادثی که در معادن زغال سنگ اتفاق می‌افتد، ناشی از قصور کارگر و بی‌توجهی آنهاست. آمارهایی که امسال منتشر شده هم این مسئله را تایید می‌کند».

البته او منکر این نیست که ایمنی معادن هم باید مورد توجه قرار گرفته و تجهیزات به صورت مداوم بررسی شوند: «به طور مداوم هم برای تبدیل تجهیزات ایمنی برای معادن و هم برای نظارت و بازرسی اقداماتی انجام می‌شود. ضمن اینکه نیاز است به کارگران بخش معدن آموزش‌هایی ارائه شود که متاسفانه در این بخش کاستی‌هایی وجود دارد. به طور دقیق و درست به کارگران آموزش داده نمی‌شود. به عنوان مثال شما هر وقت وارد هواپیما می‌شوید، مسائل ایمنی هواپیما را به شما متذکر می‌شوند اما در معادن این بعد متاسفانه به خوبی عمل نمی‌شود».

او می‎گوید: «نه در هنگام استخدام به درستی به کارگران آموزش می‌دهند و نه در طول کار. البته در بعضی از بخش‌ها آموزش‌های پراکنده‌اس صورت می‌گیرد اما اینها فراگیر نیست، در تلاشیم تا این آموزش‌ها را فراگیر کنیم».

هرمزنیا یادآوری می‌کند: «براساس آئین‌نامه‌ی ایمنی، آموزش کارگران به عهده‌ی صاحب معدن است. البته نهادهایی هستند که انجام این آموزش‌ها را به عهده می‌گیرند، مانند نظام مهندسی و سازمان ثبت. اما آنطور که باید و شاید فراگیر نیست و خود صاحبان معدن هم چندان به این مسئله توجهی ندارند. البته از آنها هم خواسته نمی‌شود، در واقع آنها وادار نمی‌شوند که این برنامه‌های آموزشی را اجرا کنند». 

رئیس پیشین سازمان نظام مهندسی معدن ایران همچنین می‌گوید: «البته ما در زمینه‌ی تجهیزات ایمنی هم ضعف‌هایی داریم، اما نباید فکر کنیم که لزوما دولت موظف است که این مسائل را رفع و رجوع کند. اینها جزء ابزار کار است و صاحب معدن باید این موارد را لحاظ کند. متاسفانه عیب بزرگی که در کشور ما وجود دارد این است که معادن زغال سنگ ما بسیار کوچک هستند و ظرفیت‎های پایینی دارند. ما بارها گفته‌ایم که به معادن خیلی کوچک پروانه داده نشود، اما همچنان این مشکل وجود دارد. در عین حال معادن کوچک توان مالی زیادی هم ندارند و نمی‌توانند تجهیزات ایمنی فراهم کرده و به کارگرانشان آموزش دهند. این ایرادی بزرگی است. تعداد معادن کوچک ما خیلی بیشتر از چیزی است که فکرش را می‌کنیم و متاسفانه مجموع تولید این معادن کوچک پنج درصد کل تولید کشور است. فکر می‌کنم راه چاره این است که آنها تعطیل شوند. نمی‌دانم چه اصراری وجود دارد که به این معادن کوچک پروانه داده شود. ما پیشنهاد کرده بودیم که به معادنی که کمتر از 20 هزار تن در سال تولید دارند، پروانه داده نشود اما متاسفانه به این توصیه عمل نمی‌شود. حتی برنامه‌ای داشتیم که معادن نزدیک به هم را تجمیع کنیم، اما طبق قانون معادن نشد. متاسفانه زنجیره‌ای از عیوب در این زمنیه وجود دارد». 

با تمام این اوصاف، چند ماه پیش، معاون وزیر صنعت، معدن وتجارت هم خبر داده بود که سه شرکت روس که سابقه زیادی در بحث ایمنی معادن زغالسنگ دارند، قرار است ضمن بازدید از معادن زغالسنگ ایران، راه حل‌های لازم برای ایمنی این بخش را ارایه دهند. باید دید با وجود دغدغه‌های بسیاری که در این زمینه وجود دارد، طی روزها و ماه‌های آینده ایمنی معادن زغال سنگ ایران تا چه میزان بیشتر خواهد شد.