این حادثه تلخ که یکی از مرگبارترین حوادث معدنی اخیر ایران به‌شمار می‌رود، نشان‌داد که به‌رغم پیشرفت‌های فناوری در سطح جهانی، صنعت معدن‌کاری ایران هنوز با چالش‌های جدی در زمینه ایمنی روبه‌روست. معادن، به‌ویژه معادن زغال‌سنگ، همواره جزو خطرناک‌ترین محیط‌های کاری در جهان بوده‌اند. شرایط کار در اعماق زمین، خطر ریزش، وجود گازهای سمی و قابل‌اشتعال و استفاده از ماشین‌آلات سنگین، همگی عواملی هستند که ایمنی کارگران معدن را تهدید می‌کنند.
در کشورهای پیشرفته، دهه‌هاست که قـــوانــین سخــتگیرانه و فناوری‌های پیشرفته برای کاهش خطرات و افزایش ایمنی در معادن به‌کار گرفته می‌شوند، اما در ایران‌ به‌نظر می‌رسد که هنوز راه درازی تا رسیدن به استانداردهای جهانی در پیش است. حادثه معدن طبس تنها یکی از چندین حادثه مشابه در سال‌های اخیر بوده‌است. در سال‌۱۳۹۶، انفجار در معدن زغال‌سنگ یورت استان گلستان جان ۴۳ معدنچی را گرفت. این حوادث نشان می‌دهد که مشکلات ایمنی در معادن ایران ساختاری و عمیق است و نیاز به اقدامات اساسی و فراگیر دارد. برای درک بهتر وضعیت ایمنی در معادن ایران و مقایسه آن با استانداردهای جهانی، با چند کارشناس برجسته در این زمینه گفت‌وگو کرده‌ایم. نظرات این کارشناسان می‌تواند دید جامعی از چالش‌ها و راهکارهای پیش‌رو ارائه دهد.

گاز متان در معادن زغال‌سنگ
بابک امینی، کارشناس معدن، به دو نوع گاز موجود در معادن زغال‌سنگ اشاره کرد. او توضیح داد؛ نوع اول گازهایی هستند که به‌طور معمول نشت می‌کنند و باید به‌طور مرتب تست و تهویه شوند. امینی تاکید کرد؛ قبل از شروع هر شیفت کاری، باید گازسنجی انجام شود و میزان گازها روی تابلوهای ورودی معدن ثبت شود.

به عقیده او، این اقدام به شناسایی سریع حوادث احتمالی کمک می‌کند. امینی همچنین بر اهمیت استفاده از تجهیزات ایمنی تاکید کرد و گفت: موتورها و الکتروموتورهای مورد‌استفاده در معادن باید جرقه‌های سرد تولید کنند و استفاده از موبایل یا هر دستگاهی که می‌تواند جرقه‌گرم ایجاد کند در تونل‌ها ممنوع است.

این نکته نشان می‌دهد که حتی کوچک‌ترین بی‌احتیاطی می‌تواند به فاجعه منجر شود. این کارشناس در پاسخ به انتقادات مبنی‌بر نبود سنسورهای پیشرفته در معادن ایران، بیان کرد: حتی کوچک‌ترین معادن نیز این سنسورها را دارند. او همچنین تاکید کرد؛ ورود موبایل به تونل‌ها به‌شدت مشکل‌ساز است و اکثر کارگران از خطرات آن آگاهند.

جان انسان‌ها در اولویت نیست
کامران وکیل، کارشناس معدن و نایب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، با مقایسه وضعیت ایمنی در معادن و صنعت خودروسازی ایران، به چالش‌های موجود در این حوزه اشاره کرد و گفت: بحث ایمنی در معادن مانند ایمنی در صنعت خودرو است. ما چقدر تلفات جاده‌ای داریم؟ به همان میزان هم تلفات در بخش معدن بالاست.
وکیل تاکید کرد؛ استانداردهای تعریف‌شده برای معادن روباز و زیرزمینی پیچیدگی چندانی ندارند، اما متاسفانه در کشور رعایت نمی‌شوند. به عقیده او، بحث طراحی معدن و بررسی ایستایش پله‌های معادن مهم است، ولی متاسفانه هیچ‌کدام از این‌ها در کشور رعایت نمی‌شود. او افزود: در معادن سنگ تزئینی و سرب و روی ریزش داریم و معادن زیرزمینی نیز که تکلیفش مشخص است.

این فعال بخش خصوصی، در رابطه با حادثه اخیر معدن طبس، وضعیت تجهیزات ایمنی را بسیار نامطلوب توصیف کرد و گفت: از اجساد کارگرهایی که از معادن خارج می‌شد، پیدا بود که تجهیزات، لباس، کلنگ و... آنها برای صد سال‌پیش است. او تاکید کرد: اغراق نمی‌کنم، صد سال‌قبل نیز با همین تجهیزات در معادن زغال‌سنگ کار می‌کردند. تکنولوژی، سنسور و اپلیکیشن و دانش در جهان به‌روز شده اما متاسفانه هیچ رد و اثری از این‌ها در معادن زغال‌سنگ کشور ما نیست.

وکیل در پاسخ به ادعای برخی مبنی‌بر تاثیر تحریم‌ها بر کمبود تجهیزات ایمنی گفت: عده‌ای به غلط می‌گویند به‌خاطر تحریم‌ها از تجهیزات جهانی عقب هستیم اما این موضوع هیچ ارتباطی به تحریم‌های خارجی ندارد. وارد‌کردن این تجهیزات نیز کار بسیار ساده‌ای است. منتهی گران‌قیمت هستند و الزامی هم برای تجهیز‌شدن معادن در داخل کشور نیست. همچنین شرکت‌ها؛ چه دولتی و چه خصوصی بی‌توجه به این امور هستند و ارزان‌ترین چیز در کشور ما جان انسان‌هاست.

او در مورد راهکارهای ایمنی، به مکانیزم تشکیل زغال‌سنگ و خطرات گاز متان اشاره و بیان کرد: زغال‌سنگ و نفت به یک شکل تشکیل شده و مکانیزم تشکیل مشابهی دارند. هر دوی آنها نیز همراه خود گاز متان دارند. در معادن زغال‌سنگ وقتی چکش را می‌زنند و این لایه‌ها را می‌شکنند، گاز متان آزاد می‌شود. خیلی راحت می‌توان سنسور گذاشت جایی‌که گاز ایجاد شد آن گاز تخلیه شود یا فعالیت متوقف شود تا میزان تراکم گاز به حالت نرمال برگردد.

او همچنین به استفاده از سنسورهای متحرک اشاره کرد و گفت: در بسیاری از معادن سنسورهایی همراه کارگران است که روی پای آنها بسته می‌شود. علت آن این است که گاز ابتدا در سطح زمین منتشر می‌شود و سپس بالای تونل را می‌گیرد. اگر سنسورهای متحرک روی پای کارگران بود، قبل از بالا رفتن گاز و اتمام اکسیژن، با اعلام این سنسور، نیروی کار از تونل معدن خارج می‌شد.

وکیل افزود:‌هزاران‌هزار راه‌حل برای پیشگیری وجود دارد. نمی‌توان گفت با این راه‌حل‌ها تلفات صفر می‌شود یا احتمال بروز حادثه در معدن زغال‌سنگ از بین می‌رود ولی با وجود این تمهیدات هر‌ساله شاهد بروز انفجار در معادن نخواهیم بود و شاید در هر دهه‌تنها یک‌بار چنین فاجعه‌هایی رخ دهد.

در پایان، وکیل به بیان مشکلات اصلی بخش معدن پرداخت و گفت: «مشکل بخش معدن عدم‌مدیریت درست، قیمت‌گذاری دستوری، واردات زغال‌سنگ با قیمت ۶‌برابر قیمت تولیدکننده داخل و بی‌توجهی به ارزش بالای جان انسان‌هاست، زیرا با تجهیزات های‌تک و سنسور و پایش، این حوادث تا حد زیادی قابل‌پیشگیری هستند.»

اهمیت بررسی گزارش‌های حوادث
دکتر ملکوتی‌خواه، متخصص بهداشت، به اهمیت لایه‌های مختلف ایمنی در معادن اشاره کرد. او توضیح داد که در ارزیابی و بررسی حوادث، باید به تمام این لایه‌ها توجه شود. ملکوتی‌خواه بر اهمیت بررسی گزارش‌های حوادث قبلی و پیگیری اقدامات اصلاحی تاکید کرد.

او پیشنهاد کرد؛ به‌جای تمرکز بر راهکارهای سنتی و کم‌اثر مانند آموزش‌های ساده یا تهیه وسایل حفاظت فردی، باید به‌دنبال راهکارهای کم‌هزینه اما موثرتر بود. به عقیده ملکوتی‌خواه روش‌های قدیمی دیگر کارآیی لازم را برای جلوگیری از حوادث جدی ندارند.

ایمنی معادن در سطح جهانی
در سطح جهانی، ایمنی معادن در دهه‌های اخیر پیشرفت قابل‌توجهی داشته‌است. کشورهای پیشرو در صنعت معدن مانند: استرالیا، کانادا و ایالات‌متحده، استانداردهای سختگیرانه‌ای را برای ایمنی معادن وضع کرده‌اند. این استانداردها شامل استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای پایش شرایط معدن، سیستم‌های هشدار سریع و آموزش‌های مداوم کارکنان می‌شود. یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها در زمینه ایمنی معادن، استفاده از سیستم‌های اتوماسیون و روباتیک است.

این فناوری‌ها امکان انجام عملیات خطرناک بدون حضور مستقیم انسان را فراهم می‌کنند. به‌عنوان مثال، در برخی معادن استرالیا، کامیون‌های خودران برای حمل مواد معدنی استفاده می‌شوند که خطر تصادفات را کاهش می‌دهد.

سیستم‌های پایش محیطی پیشرفته نیز نقش مهمی در افزایش ایمنی معادن دارند. این سیستم‌ها قادرند تغییرات جزئی در ترکیب هوا، دما، فشار و حتی لرزش‌های زمین را تشخیص دهند و قبل از وقوع حادثه هشدار دهند. در معادن زغال‌سنگ، سنسورهای پیشرفته گاز متان می‌توانند حتی کوچک‌ترین نشت گاز را شناسایی‌کرده و سیستم‌های تهویه را به‌طور خودکار فعال کنند. آموزش و آمادگی کارکنان نیز در سطح جهانی بسیار جدی گرفته می‌شود.

در بسیاری از کشورها، کارگران معدن باید دوره‌های آموزشی منظم و شبیه‌سازی‌های واقعیت‌مجازی را برای آمادگی در‌برابر شرایط اضطراری بگذرانند. این آموزش‌ها شامل نحوه استفاده از تجهیزات نجات، روش‌های تخلیه اضطراری و اقدامات اولیه در صورت بروز حادثه است. علاوه‌بر این، بسیاری از کشورها قوانین سختگیرانه‌ای برای بازرسی‌های منظم و مستقل از معادن وضع کرده‌اند. این بازرسی‌ها نه‌تنها شرایط فیزیکی معدن، بلکه فرهنگ ایمنی حاکم بر محیط کار را نیز ارزیابی می‌کنند. شرکت‌های معدنی که استانداردهای ایمنی را رعایت نکنند، با جریمه‌های سنگین و حتی تعطیلی موقت یا دائم روبه‌رو می‌شوند.

مقایسه وضعیت ایران با استانداردهای جهانی
مقایسه وضعیت ایمنی معادن در ایران با استانداردهای جهانی نشان می‌دهد که فاصله قابل‌توجهی وجود دارد، درحالی‌که در سطح جهانی، فناوری‌های پیشرفته و سیستم‌های مدیریتی پیچیده برای افزایش ایمنی به‌کار گرفته می‌شوند، در ایران هنوز با مشکلات اساسی مانند کمبود تجهیزات ایمنی اولیه و عدم‌رعایت استانداردهای پایه مواجه هستیم.

یکی از مهم‌ترین تفاوت‌ها، نحوه برخورد با مساله ایمنی است. در کشورهای پیشرفته، ایمنی به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری ضروری و بلندمدت درنظر گرفته می‌شود، درحالی‌که در ایران‌ به گفته کارشناسان، هنوز به‌عنوان یک هزینه اضافی به آن نگاه می‌شود. استفاده از فناوری‌های نوین نیز یکی دیگر از تفاوت‌های اساسی است.

درحالی‌که در معادن پیشرفته جهان، سیستم‌های هوشمند پایش و کنترل، روباتیک و اتوماسیون به‌طور گسترده مورد‌استفاده قرار می‌گیرند، در ایران هنوز از تجهیزات و روش‌های قدیمی استفاده می‌شود. نظام آموزشی و فرهنگ ایمنی نیز تفاوت چشمگیری دارد. در کشورهای پیشرفته، آموزش مداوم و ایجاد فرهنگ ایمنی در اولویت قرار دارد، اما در ایران به گفته کارشناسان، هنوز آموزش‌ها سطحی و ناکافی است و فرهنگ ایمنی به‌خوبی نهادینه نشده‌است.

همچنین‌ سیستم مدیریت ریسک در معادن ایران در مقایسه با استانداردهای جهانی، ضعیف‌تر عمل می‌کند، درحالی‌که در کشورهای پیشرفته، ارزیابی مداوم ریسک و اجرای اقدامات پیشگیرانه بخش جدایی‌ناپذیر عملیات معدنی است. در ایران این فرآیند اغلب به‌صورت سطحی و غیرسیستماتیک انجام می‌شود. علاوه‌بر این، مساله تامین مالی برای بهبود ایمنی نیز چالش بزرگی در صنعت معدن ایران است، درحالی‌که در کشورهای پیشرفته، سرمایه‌گذاری در ایمنی به‌عنوان یک اولویت اقتصادی درنظر گرفته می‌شود، در ایران به دلیل مشکلات اقتصادی و فشارهای مالی، اغلب این بخش با کمبود بودجه‌مواجه است.

نکته قابل‌توجه دیگر، تفاوت در سطح مکانیزاسیون و اتوماسیون معادن است. در کشورهای پیشرفته، استفاده از ماشین‌آلات پیشرفته و سیستم‌های اتوماتیک، خطرات ناشی از حضور مستقیم انسان در محیط‌های خطرناک را کاهش داده‌است، اما در ایران، هنوز بسیاری از فعالیت‌های معدنی به‌صورت سنتی و با حضور مستقیم نیروی انسانی انجام می‌شود که این امر ریسک حوادث را افزایش می‌دهد.

در زمینه قوانین و مقررات نیز تفاوت‌های قابل‌توجهی وجود دارد. در کشورهای پیشرفته، قوانین سختگیرانه‌ای برای ایمنی معادن وجود دارد و مجازات‌های سنگینی برای شرکت‌هایی که این قوانین را نقض می‌کنند درنظر گرفته‌شده‌است، اما در ایران، به‌رغم وجود قوانین، اجرا و نظارت بر آنها اغلب با چالش‌هایی روبه‌روست.

با توجه به این تفاوت‌ها، کارشناسان معتقدند که برای ارتقای سطح ایمنی در معادن ایران، نیاز به یک برنامه جامع و بلندمدت وجود دارد. این برنامه باید شامل به‌روزرسانی قوانین و مقررات، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، ارتقای سطح آموزش و مهارت کارکنان، بهبود سیستم‌های مدیریت ریسک و ایجاد فرهنگ ایمنی در تمام سطوح صنعت معدن باشد، همچنین همکاری بین‌المللی و استفاده از تجربیات کشورهای پیشرو در زمینه ایمنی معادن می‌تواند به ارتقای استانداردها در ایران کمک کند. این همکاری‌ها می‌تواند شامل تبادل دانش و فناوری، بر‌‌گزاری دوره‌های آموزشی مشترک و انجام بازرسی‌های مشترک باشد.

در نهایت، باید توجه داشت که بهبود ایمنی در معادن نه‌تنها یک ضرورت انسانی، بلکه یک سرمایه‌گذاری اقتصادی هوشمندانه است. کاهش حوادث و افزایش ایمنی می‌تواند به افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌های ناشی از حوادث و بهبود وجهه صنعت معدن کشور کمک کند. با تلاش همه‌جانبه و اراده جدی برای تغییر، می‌توان امیدوار بود که صنعت معدن‌کاری ایران به سطح قابل‌قبولی از ایمنی و استانداردهای جهانی دست‌یابد.
منبع: دنیای اقتصاد