در کشوری که یک‌سوم از مواد معدنی موردنیاز خود را وارد کرده، نزدیک به یک‌میلیون تن نیز بعضاً واردات زغال‌سنگ داشته و شاید تا ۲۵ سال آینده سنگ‌آهن باکیفیت داشته باشد آن‌هم در شرایطی که یک کشور معدن خیز به شمار می‌رود اکتشاف از نان شب هم برای این صنایع واجب‌تر است. واقعیتی که در عملکرد حوزه اکتشافات در کشور مشاهده نمی‌شود آن‌هم در شرایطی که دستگاه‌های بسیاری در این حوزه فعال هستند.
این شرایط به بازآفرینی ساختار اکتشافی به‌عنوان ضرورت توسعه معدنی کشور نیاز دارد. درحالی‌که میزان اکتشافات تناسبی با ذخایر معدنی کشور ندارد و حداکثر در ۷ درصد مساحت ایران اکتشافات انجام‌شده است، چالشی به نام موازی کاری شکل‌گرفته است.

شرکت‌های دولتی که در ارتباط با معدن و صنایع معدنی فعالیت می‌کنند و از طرفی بنیه مالی بالایی دارند این اجازه را به خود می‌دهند تا عملیات اکتشاف را در مقیاس‌های مختلف انجام دهند. این در حالی است که متولی در این امر مهم معدنی نداریم و سازمان‌ها دولتی و نیمه‌خصوصی و حتی انرژی هسته هم‌اکنون در حال اکتشافات هستند. در همین راستا گفت‌وگویی با بهرام شاه ویسی کارشناس اکتشافات انجام دادیم که در ادامه می‌توانید این گزارش را بخوانید.

نقشه‌های زمین‌شناسی راهنما برای اکتشاف
بهرام شاه ویسی در مورد موضوع یادشده گفت: در ایران کمتر معدن و اثر معدنی یافت می‌شود، که در آن کاری از کارشناسان زمین‌شناسی دیده نشود. به‌نوعی تمام معادن بزرگ اعم از کشف و سایر موارد از سوی کارشناسان سازمان زمین‌شناسی انجام می‌شود.
وی بابیان اینکه بر اساس آمار به میزان وسعت کشور پژوهش در حوزه زمین‌شناسی انجام‌شده است، افزود: درحال‌حاضر نقشه‌های سازمان زمین‌شناسی طراحی و حدود ۷۰ درصد خاک کشور مورد اکتشاف ژئوشیمی قرارگرفته است. این کارشناس اکتشافان در پاسخ به اینکه اکتشافات ژئوشیمی چه نوع اکتشافی است؟ گفت: بعضی از اکتشافات اکتشافاتِ دیداری و برخی دیگر از اکتشافاتِ غیر دیداری است.در اکتشاف دیداری با توجه به موقعیت زمین‌شناسی، یک ماده معدنی که با چشم دیده نمی‌شود مورد شناسایی قرار می‌گیرد. در این روش مواد معدنی را به‌عنوان نمونه‌گیری از روی زمین جدا و برای آنالیز و تجزیه به آزمایشگاه ارسال می‌کنند که در نهایت به اصلاح زمین شناسان یک آنومالی مورد شناسایی قرار می‌گیرد. همین شناسایی ماده معدنی یک کلید برای شروع کار است تا مرحله‌به‌مرحله به منبع آن ماده معدنی دست پیدا کنند.
شاه ویسی با بیان اینکه هنوز حدود ۳۰ درصد خاک کشور ژئوشیمی نشده است، گفت: در آن دسته از مناطقی که ازنظر استعداد معدنی ضعیف هستند هنوز اقدامات ژئوشیمی انجام‌نشده است. به‌عنوان‌مثال منطقه زاگرس ایران ازلحاظ مواد معدنی نسبت به سایر مناطق ضعیف است، به همین دلیل عملیات ژئو شیمی بر روی آن انجام‌نشده است.
این کارشناس اکتشافات در ادامه اظهار کرد: اکتشافات چکشی و اکتشافات با استفاده از لایه‌های مختلف زمین‌شناسی را مهم‌تر از اکتشافات ژئو شیمی خواند و تصریح کرد: این‌گونه نیست که مواد معدنی به‌صورت تصادفی یافت شود. بلکه مادۀ معدنی دارای یک جایگاه و ژن و یک زایشی است. به عبارتی در یک‌زمان مشخص و خاص از زمین‌شناسی ماده معدنی می‌تواند همراه با سنگ‌های خاص جایگزین یا تشکیل شود.
وی بابیان اینکه نقشه‌های زمین‌شناسی راهنمای خوبی برای اکتشاف گران است، اظهار کرد: اکتشاف کنندگان با استفاده از نقشه‌های زمین‌شناسی با اضافه کردن لایه‌های مختلف به‌مرورزمان کار اکتشاف را انجام می‌دهند. در حال حاضر مجموعه اطلاعات زمین‌شناسی، ژئوشیمی، دورسنجی و ژئوفیزیکِ هوایی با یکدیگر تلفیق‌شده و با استفاده از آن‌ها می‌توان نقاط مستعدتر را به‌راحتی شناسایی کرد.

شاه ویسی بابیان اینکه یکی دیگر از روش‌های اکتشاف روش ژئوفیزیکی است، گفت: در این روش امواج ارسال و بازتابش موردبررسی قرار می‌گیرد و درنهایت تفاوت میان لایه‌های زمین مورد شناسایی قرار می‌گیرد. با به‌کارگیری این روش می‌توان تشخیص داد که این نقطۀ زمین با نقطۀ دیگر چه تفاوتی دارد. بر همین اساس بر آورده‌ها انجام و درنهایت حدس زده می‌شود مادۀ معدنی خاصی در زیرخاک وجود دارد.

وی با تأکید بر اینکه اکتشافات به روشِ ژئوفیزیکِ هوایی یکی از روش‌های جوان در سازمان زمین‌شناسی است بیان کرد: سازمان زمین‌شناسی با استفاده از بالگردهایی که در اختیار دارد و روش­‌های ژئوفیزیکی منطقه را تحت پوشش قرار داده و در بعضی از نقاط ناهنجاری‌های ژئوفیزیکی را مورد شناسایی قرار می‌دهد.کارشناسان با این روش می‌توانند تشخیص دهند که عمق تفاوت این نقطه با نقطه دیگر چیست؟آیا امکانِ وجودِ مادۀ معدنی در منطقه موردنظر وجود دارد یا خیر.
شاه ویسی به خرید دستگاه‌های جدید ژئوفیزیکِ­ زمینی از کانادا و چین اشاره کرد و افزود: برای بروز شدن تجهیزات خود تلاش بسیاری را انجام داده‌ایم به‌عنوان نمونه برای نقشه‌برداری پهباد و GPS‌های دو فرکانس خریداری کرده‌ایم. همین امر باعث شده تا در طول چند سال، حدوداً ۱۰۰ اندیسِ مختلف، آهن و طلا، مس و سرب در کشور مورد شناسایی قرار گیرد.

دانش هست اما پول نه
شاه ویسی در ادامه بیان کرد: دانش لازم برای انجام عملیات کشف و فرآوری مواد معدنی وجود دارد اما ابزار و بودجۀ آن کم است و حتی وجود ندارد. سازمان زمین‌شناسی یک سازمانِ تخصصی نیست، یک سازمان فوق­ تخصصی و بیش از ۸۰ درصد از کارمندان این سازمان تحصیلات بالاتر از لیسانس و اغلب فوق‌لیسانس و دکتری دارند.
وی میزان منابع موردنیاز برای پروژه‌های مختلف در خام فروشی را متفاوت خواند و ادامه داد: گاهی یک پروژه با ۵۰۰ میلیون تومان تکمیل می‌شود و از سوی دیگر گاهی یک پروژه چندین میلیارد تومان نیاز دارد. به‌عنوان نمونه هزینه‌‌های پروژه‌های ژئوفیزیکی هوایی بالاست، پروژۀ حفاری هم نسبتاً هزینه‌های بالایی دارند. همچنین هزینۀ پی‌جوییِ یک مادۀ معدنی که یک کارشناسِ خِبره انجام می‌دهند نیازمند یک ماشین، یک چکش و نقشۀ زمین‌شناسی است که بودجه کمی در این رابطه تعریف‌شده است.
وی‌ بابیان اینکه رهبری سال‌های بسیار است بر توسعه معادن و جایگزینی درآمد کشور به‌جای صادرات نفت تأکید کرده‌اند، افزود: ظرفیت بخش معدن بسیار زیاد است و به همین خاطر امریکا بعد از نفت، صنایع فلزی، مس و فولاد را هدف گرفته است. زمانی که نفت فراوان می‌شود، توجه به بخش معدن بسیار کم می‌شود اما زمانی که در نفت مشکل پیدا می‌کنیم متقابلاً میزان توجه به معدن افزایش می‌یابد.
شاه ویسی در خصوص اینکه چرا بعد از شناسایی مواد معدنی اکتشاف انجام نمی‌شود، تصریح کرد: سازمان زمین‌شناسی کار شناسایی را انجام می‌دهد و حتی در بعضی از مواد معدنی اکتشاف هم انجام می‌دهد. اما باید توجه کنید اکتشاف را در ۴مرحله (شناسایی، پی‌جویی، عمومی و تفصیلی) انجام می‌شود که هر بخش هزینه‌های زیادی را می‌طلبد.
وی درباره فرآیند کشف یک ماده معدنی گفت: کارشناس با یک هزینه اندک در فضای سخت گرما و سرما، کوه ودره‌ را می‌گذارند تا یک ماده معدنی را شناسایی می‌کند اما بعد از شناسایی نیازمند کار حفاری و کانه‌آرایی هستم که هرکدام از این مراحل هزینه‌بردار است که این سازمان متأسفانه بودجه کافی در اختیار ندارد.
شاه ویسی درباره موازی کاری در اکتشافات معادن به «روزگار معدن» گفت: این بحث همواره مطرح بوده و اکنون نیز هست و امیدواریم که در آینده نباشد. ما ازیک‌طرف سازمان زمین‌شناسی راداریم که در اکتشافات دستی دارد، و خیلی هم خوب است که سازمانی همانند زمین‌شناسی متولی امر اکتشافات باشد، چون اول کار زمین‌شناسی را انجام می‌دهد و بعد می‌تواند کار اکتشاف را انجام دهد. اما متأسفانه سازمان زمین‌شناسی به علت کمبود بودجه نمی‌‌تواند پروژه‌های اکتشافی را آن‌طور که باید به نتیجه برساند و درنتیجه سازمان توسعه‌ای مثل ایمیدرو که بودجه کافی دارد، آمد و ریسک اکتشاف را پذیرفت، و این باعث موازی کاری با سازمان زمین‌شناسی شد.
وی در مورد همکاری این دو سازمان گفت: در مقطعی در منطقه سنگان به خاطر آنکه موضوع اکتشاف راکد مانده بود و به بن‌بست رسیده بود، ‌ایمیدرو و سازمان زمین‌شناسی با یکدیگر همکاری کردند، بدین شکل که ایمیدرو تأمین بودجه را بر عهده گرفت و سازمان زمین‌شناسی عهده‌دار تأمین نیروی انسانی شد و این‌یک همکاری موفقی بود و می‌توان امیدوار بود که اگر با برنامه‌ریزی پیش برود مجدد هم‌چین اتفاقی رخ خواهد داد. اما شرکت‌هایی همانند شرکت مس و شرکت تهیه و تولید که دولتی محسوب می‌شوند و یا شرکت‌های نیمه‌دولتی که بخش اکتشاف معادن آن‌ها نیز فعال هستند نیز در بخش اکتشاف فعال هستند و سبب موازی کاری‌هایی با ارگان‌های دیگر می‌شوند.

متولی اکتشاف در کشور مشخص نیست
وی افزود: از طرفی هم نمی‌توانیم بگویم که فقط باید یک متولی اکتشاف داشته باشیم و معتقدیم هرکس که توانایی فنی و مالی و تجربی داشته باشد، عملاً می‌تواند کار اکتشاف را انجام دهد. ‌از طرف دیگر این‌همه موازی کاری دارد انجام می‌گیرد و متولی اکتشاف در کشور مشخص نیست، که این هم حرف درستی است و این باعث ایجاد گره کور شده است اما به نظر بنده باید دنبال متولی اکتشاف بودن نگردیم، بلکه باید تعاریف خود را از متولی اکتشاف مشخص کنیم.
کارشناس اکتشافات درباره مراحل اکتشاف اظهار کرد: اکتشاف چهار مرحله دارد: ۱. شناسایی، ۲. پی‌جویی، ۳. اکتشاف عمومی، ۴. اکتشاف تفصیلی. ما می‌توانیم هرکدام از این چهار مرحله را متولی خاصی برایش در نظر بگیریم، به‌طور مثال سازمان زمین‌شناسی متولی شناسایی و پی‌جویی شود و ایمیدرو و بقیه سازمان‌ها در بخش دیگر فعالیت کنند. فقط ما نیستیم که به‌عنوان حاکمیت معدن که در حوزه مواد معدنی کار می‌کنیم و سیاست‌گذاری می‌کنیم، جدیداً سازمان انرژی اتمی نیز وارد بحث اکتشاف و معدنکاری شده است، به این بهانه که بعضی از مواد معدنی و با برخی از مواد پرتوزا اختلاط دارند.
شاه ویسی ادامه داد: متأسفانه شاهد این هستیم که سازمان انرژی اتمی مخالفت‌هایی با معدن کاران می‌کند، ‌به‌عنوان‌مثال چندی پیش حدود ۵۰ هزار تن دپوی سنگ‌آهن را به مزایده گذاشت به این بهانه که معدن مذکور داری مواد پرتوزاست و این سنگ‌آهن با مواد پرتوزا مخلوط است و بهره‌برداری معدنی از آن اشتباه است و بدون آنکه پروانه بهره پرداری بگیرد ۵۰ هزار تن سنگ آهنی که متقاضی معدن دارد را استخراج کرده و می‌خواهد با بالاترین نرخ به فروش برساند، حالا این سؤال مطرح می‌شود که اگر این سنگ‌آهن پرتوزایی دارد به چه علت می‌خواهد آن را بفروشد؟
این کارشناس اکتشافات اظهار کرد: عمده مشکلات ما در بحث اکتشاف این است که هرکس و هر سازمانی می‌خواهد هرچه زور دارد را بزند تا وارد حوزه اکتشاف شود تا هرچه سریع‌تر به بهره‌برداری و فروش برسد و ما در این موردنیاز به یک متولی داریم که تعیین کند که کدام سازمان باید چکار کند.

منبع: روزنامه روزگار معدن