تنوع عوامل زمین شناسی آذربایجان شرقی و شرایط ویژه حوضه های رسوبی موجود در این مناطق باعث شده مجموعه ای غنی از ذخایر معدنی فلزی و غیرفلزی در این استان وجود داشته باشد، به گونه ای که تاکنون وجود ۵۲ نوع ماده معدنی از مجموع ۶۵ نوع ماده معدنی موجود در کشور در آذربایجان شرقی شناسایی شده است.

این مواد معدنی شامل مواد اولیه مصالح ساختمانی و کانی های فلزی شامل مس و آهن و منگنز و کانی های غیرفلزی شامل کائولن، زرنیخ، سیلیس، پرلیت، زئولیت، ورمیکولیت، دیاتومیت و نفلین سینیت است.

مناطق شمالی استان آذربایجان شرقی با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ - هیمالیا دارای ناحیه های معدنی مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن است.

کمربند یاد شده از کوه های آلپ در اروپای غربی شروع و پس از عبور از کشورهای اروپای شرقی از ناحیه مرزی جلفا وارد ایران شده و در نهایت با عبور از کشورهای پاکستان و هندوستان به کوه های هیمالیا ختم می شود.

در شهرستان ورزقان در ۷۰ کیلومتری شمال شرق تبریز بر روی این کمربند بیش از ۳۰ ناحیه معدنی مس شناسایی شده است و کانسار «مس سونگون»، بزرگترین ناحیه مس در شمال غرب ایران است.

توسعه صنعت مس آذربایجان در چند سال گذشته روند مناسبی داشته و در صورت حمایت و پرهیز از سنگ اندازی ها نه تنها می تواند محرک بسیاری از صنایع استان باشد، بلکه از ظرفیت های بالایی برای ایجاد ارزش افزوده بالا از طریق صادرات برخوردار است؛ در تبیین این موضوع می توان به واردات سالانه ۵۰۰ هزار تنی مس کاتدی از قزاقستان توسط ترکیه اشاره کرد که این نیاز می تواند توسط صنایع مس آذربایجان برطرف شود که فاصله آن با مرزهای ترکیه کمتر از ۲۰۰ کیلومتر است.

در واقع صنایع مس آذربایجان که در دهه های اخیر به دلیل قرار گرفتن در زیر سایه مس سرچشمه، ظرفیت های آن به طرز شایسته ای نمود بیرونی نیافته و در نتیجه سرمایه گذاری مناسبی برای توسعه صنایع پایین دست آن صورت نگرفته بود، نه تنها استعداد بالایی برای پویا کردن اقتصاد منطقه شمال غرب دارد، بلکه می تواند موتور محرکه صنعت معدن ایران زمین باشد. 

اهمیت این موضوع به ویژه زمانی مشخص می شود که بدانیم هم اکنون ۱۷ طرح توسعه با یک میلیارد یورو سرمایه گذاری در مجتمع مس سونگون به عنوان قلب تپنده صنایع مس آذربایجان و دومین معدن مس بزرگ کشورمان با بیش از یک میلیارد تن ذخیره شناسایی شده در حال اجراست که بهره برداری از آنها علاوه بر ایجاد ارزش افزوده و اشتغالزایی بالا از منظر تلاش برای تقویت «نهضت تولید داخل» نیز حایز اهمیت مضاعف است. 

ایرنا مرکز تبریز با درک این مهم و با برگزاری میزگردی با حضور رییس اداره صنایع معدنی استان، رییس خانه معدن استان و مدیر منطقه آذربایجان شرکت خدمات بازرگانی معادن و فلزات غیرآهنی بر آن شد وضعیت موجود، چشم انداز آینده و راهکارهای برون رفت از مشکلات مبتلابه صنایع مس آذربایجان به عنوان بستر عینی تحقق «نهضت تولید داخل» را بررسی کند.

ظرفیت های آذربایجان شرقی در صنعت مس

رییس خانه معدن آذربایجان شرقی با اشاره به ظرفیت های معدنی استان گفت: ۵۰ گواهی کشف و پروانه در رابطه با مس و پلی متال در استان صادر شده است و مجتمع مس سونگون، مس انجرد، خرس سفید شمال و کارگاه های کوچک در شهرک های صنعتی فعال هستند.

نصیر نوری با بیان اینکه برنامه جامعی برای توسعه صنعت مس استان تعریف نشده و به نظر می رسد دولت هم تکلیفی در این خصوص معین نکرده است، گفت: در صورت وجود برنامه جامع و مشخص شدن نیاز داخلی و برنامه صادراتی می توان برای تولید سرمایه گذاری کرد.

رییس اداره صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی هم با بیان اینکه ظرفیت های بیشتری برای سرمایه گذاری در این بخش وجود دارد، گفت: با بهره برداری از فاز سوم کنسانتره مس سونگون، ظرفیت تولید کنسانتره مس استان ۲ برابر شده، خوراک مورد نیاز واحد ذوب تامین و واحد مس کاتد هم راه اندازی می شود.

حسین جعفری به ضعف کشورمان در مورد اکتشافات معدنی اشاره کرد و گفت: در زمان حاضر بیشتر اکتشافات سطحی و در مناطق کم عیار اتفاق می افتد که موجب افزایش هزینه تولید می شود.

مدیر منطقه آذربایجان شرکت خدمات بازرگانی معادن و فلزات غیرآهنی هم با اشاره به اینکه بیشترین واحدهای تولیدی استان آذربایجان شرقی پس از صنایع فلزی و غذایی در بخش صنایع غیر فلزی فعال هستند، خاطرنشان کرد: توسعه صنعتی استان از سال ۱۳۴۳ پا گرفت و به مرور صنایع «های تک» و متوسط به بالا در استان به چرخه تولید وارد شد.

سخاوت خیرخواه، فرسوده بودن ماشین آلات و سطح پایین فناوری را از عمده مشکلات و موانع اصلی تولید در آذربایجان شرقی عنوان کرد و گفت: دانش فناوری در بیش از ۹۰ درصد واحدهای استان متوسط به پایین است.

وی با اشاره به اینکه در سند تدبیر توسعه استان آذربایجان شرقی، صنایع معدنی یکی از محورهای توسعه در نظر گرفته شده است، گفت: صنعت مس جایگاه مهمی در این توسعه دارد.

وی با با بیان اینکه ذخیره قابل استخراج معدن مس سونگون در ابتدای اکتشاف ۶۰ سال برآورد شده بود، افزود: در مراحل بعدی اکتشاف این برهه زمانی به ۱۰۰ سال افزایش یافته است و بر این اساس برنامه ریزی مناسبی احساس شد.

خیرخواه با اشاره به راه اندازی ۲ واحد تغلیظ در این مجتمع با ظرفیت تولید ۳۲۰ هزار تن گفت: برای تکمیل چرخ صنعت مس آذربایجان، خط ذوب نیاز است و با پیگیری های انجام شده مجوز ۱۰۰ هزار تنی ذوب کاتد صادر شده و در صورت فعال شدن به حدااقل ۴۵۰ هزار تن کنسانتره در سال نیاز دارد.    

وی اعلام کرد: مجوز فاز سوم واحد تغلیظ هم با ظرفیت ۱۵۰ هزار تن صادر و مراحل عملیاتی آن آغاز و ۳۰ درصد تجهیزات آن خریداری شده است.

وی از «مس آذربایجان» به عنوان محرک توسعه استان و لکوموتیو سایر صنایع یاد کرد و گفت: توسعه معدنی یکی از راهبردهای هفتگانه وزارت صمت در جهت رونق تولید است که با عنوان «انقلاب معدنی» نام گذاری شده است.  

چالش های صنعت مس آذربایجان شرقی

رییس خانه معدن آذربایجان شرقی با اشاره به اینکه در قانون معادن کشور تنها تکالیف بهره بردار مشخص شده و وظایفی برای سازمان های مرتبط از جمله صنعت معدن و تجارت، محیط زیست و منابع طبیعی تعیین نشده است، گفت: این در حالی است که ایجاد زیر ساخت جزو وظایف دولت است.

نوری با اشاره به اخذ حقوق دولتی از مکتشفان و بهره برداران معدنی،  گفت: بخشی از این حقوق باید برای زیرساخت هزینه و به مکتشف خدمات ارائه و اطلاعات پایه داده شود.  

وی با بیان اینکه مطالبات به حق معدنی در ماده ۱۹ قانون معادن هم آمده است، ادامه داد: این در حالی است که در زمان حاضر به ازای اطلاعات نداده هزینه اخذ می شود.

نوری با بیان اینکه در سیاست های اقتصاد مقاومتی و برنامه ششم توسعه بر جذب سرمایه گذار خارجی تاکید شده است، گفت: متاسفانه در زمینه فعالیت های معدنی سرمایه گذار به عنوان غارتگر دیده می شود.

وی با اشاره به اینکه در فعالیت های معدنی، میزان خطر پذیری عملیات بالا و رسیدن به محصول زمان بر است، گفت: فشارهای اجتماعی و زیست محیطی هم موجب کاهش تمایل سرمایه گذاران و گاهی انصراف آنان از ادامه فعالیت می شود.

وی بر بسترسازی مناسب فرهنگی در میان عامه مردم به خصوص مسوولان تاکید کرد و گفت: برای رونق فعالیت های معدنی نیازمند اصلاح ذهنیت عمومی از سرمایه گذاران هستیم.

 نوری با اشاره به اینکه بانک ها پروانه بهره برداری معدن را به عنوان وثیقه قبول نمی کنند، خاطرنشان کرد: پروانه بهره برداری، سندی ارزشمند و در بسیاری موراد تنها دارایی بهره بردار معدنی است.  

وی بر لزوم نهادینه کردن توسعه پایدار تاکید کرد و گفت: با الزام معدن کار به اصلاح محیط زیست و استفاده از روشهای کم آسیب می توان گام های بلندتری در جهت رونق تولید برداشت.

رییس اداره صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی نیز با بیان اینکه قانون معادن باید در زمینه مالکیت زمین و الزامات زیست محیطی شفاف سازی شود، افزود: در بسیاری موارد پس از شروع بهره برداری، سرمایه گذار با مشکل معارض مواجه می شود و گاهی هم الزامات زیست محیطی دچار وقفه در کار می شود.

جعفری با بیان اینکه مناطق چهارگانه محیط زیست تعریف شده است، ولی برای فرایند فراوری الزامات دیگری مطرح می شود، اظهار کرد: الزامات محیط زیست در زمان صدور مجوز باید مراحل فراوری را هم لحاظ کند تا بهره بردار با مشکل مواجه نشود و توجیه اقتصادی معدن از بین نرود.

وی ناآگاهی از قوانین را از جمله موانع فعالیت های معدنی عنوان و خاطرنشان کرد: ماده ۹۰ قانون معادن که بر اساس آن معدنکار در صورت راه اندازی واحد فراوری مشمول امتیازهایی می شود، مغفول مانده است.  

مدیر منطقه آذربایجان شرکت خدمات بازرگانی معادن و فلزات غیرآهنی هم فهم نادرست زا قانون را مشکل زا دانست و گفت: در جهت حمایت از تولید و اشتغال، سازمان حفاظت محیط زیست باید انعطاف بیشتری در زمینه فعالیت های معدنی داشته باشد.

خیرخواه با بیان اینکه با استفاده از فناوری های بالا و سازگار با محیط زیست در فعالیت های معدنی، لطمه ای به داشته های طبیعی و سرمایه های اقلیمی وارد نمی شود، خاطرنشان کرد: اعمال تحریم ها، استفاده از این فناوری ها را با مشکل مواجه کرده و بر این اساس درصدد بومی سازی و استفاده از دانش داخلی هستیم.

راهکارهای توسعه صنعت مس

مدیر منطقه آذربایجان شرکت خدمات بازرگانی معادن و فلزات غیرآهنی بر تکمیل چرخه صنعت مس در آذربایجان شرقی تاکید کرد و گفت: با کامل شدن چرخه مس کاتد از انتقال کنسانتره جلوگیری می شود.   

خیرخواه با اشاره به اینکه در کنار واحد سوم کنسانتره و واحد ذوب مس سونگون ۶ پروژه دیگر اجرا می شود، گفت: با تکمیل چرخه صنعت مس و امکان تولید کاتد مس درآمد ۲ هزار میلیارد تومانی مس آذربایجان به ۷ هزار میلیارد تومان افزایش می یابد.

وی با اشاره به اینکه از سال ۱۳۹۴ حمایت از ساخت داخل برجسته شده است، گفت: در راستای نهضت ساخت داخل، بومی سازی قطعات در مس آذربایجان آغاز شده است.  

وی با اشاره به اینکه روزانه ۲۰ کامیون مواد مصرفی، تجهیزات و قطعات مصرفی وارد مجتمع مس سونگون و ۴۰ کامیون محصول خارج می شود، گفت: مواد مصرفی شامل ۷ هزار قلم از جمله سولفور سدیم است.  

خیرخواه گفت: در راستای نهضت ساخت داخل سالانه حدود  ۱۲۰۰ قطعه در برنامه ساخت داخل مجتمع مس سونگون قرار گرفته و تاکنون ۵۸۴ قطعه صنعتی مکانیکی ساخت و تحویل شده است.

وی به عنوان نمونه اظهار کرد: شیر استفاده شده در یکی از خطوط که تولید آمریکا یا برزیل بود و به قیمت ۴ میلیارد تومان تهیه می شد، اکنون توسط یک شرکت وطنی در تبریز، داخلی سازی شده و با قیمت تقریبی ۶۲۰ میلیون تومان در اختیار مجتمع مس سونگون قرار گرفته است.

 وی خاطرنشان کرد: سرند مورد نیاز مجتمع مس سونگون نیز از سوئد و استرالیا وارد می شد که اکنون در زمینه تولید این قطعه در استان خودکفا شده ایم و به کرمان هم ارسال می کنیم.

خیرخواه  از افزایش بیش از ۲ برابری خرید قطعات مصرفی مجتمع سونگون از شرکت های داخلی استان آذربایجان شرقی در سالجاری خبر داد و آن را نشانه ظرفیت های بالای صنعتی استان دانست و افزود: این رویکرد مس سونگون واحدهای دیگر را فعال می کند و به رونق تولید و اشتغال اثر می گذارد.

وی گفت: اتفاق ویژه در مس سونگون پس از اعلام برنامه نهضت ساخت داخل، ایجاد کارگروهی است که ۱۷۱۵ قطعه را در فرایند ساخت داخل قرار داده است.

وی با اشاره به اینکه در این کارگروه ۳۱۶ قطعه تعیین تکلیف شده و برای آن ها سازنده مشخص شده است، خاطرنشان کرد: ۱۱۸ قطعه از این تعداد نمونه خارجی هم ندارد.

خیرخواه با بیان اینکه سعی داریم از توان شرکت های دانش بنیان و پارک های علم و فناوری برای تولید این قطعات استفاده کنیم، گفت: در نمایشگاه رینوتکس تبریز تفاهم نامه ۱۸ قطعه امضا شد که خرید داخلی آن ۶۸ درصد ارزانتر تمام شده و از خروج ارز هم جلوگیری می شود.

وی موفقیت نهضت ساخت داخل را در گروی حمایت از تولیدکننده های داخلی دانست و گفت: صنایع مس آذربایجان در کنار مسوولیت های اجتماعی به رونق تولید در استان توجه دارد.

وی با اشاره به اینکه ۱۷ طرح در مس آذربایجان در حال اجراست، گفت: با بهره برداری از واحد ذوب و تولید محصول نهایی کاتد ضمن افزایش قابل توجه ارزش افزوده تولید در این مجتمع، محصول مورد نیاز بسیاری از صنایع داخلی فراهم شده و زمنیه اشتغال و رونق تولید در صنایع پایین دستی صنعت مس فراهم می شود.

 رییس خانه معدن آذربایجان شرقی هم توجه به عناصر نادر خاکی در فعالیت های معدنی را ضروری دانست و پیشنهاد کرد کارگروهی به منظور برنامه ریزی جامع در زمینه صنعت مس استان تشکیل شود.

نوری بر لزوم سرمایه گذاری مشترک در صنعت مس آذربایجان به صورت کنسرسیوم تاکید کرد و گفت: در این صورت می توان از تمام ظرفیت های موجود بیشترین بهره را برد.  

جعفری، رییس اداره صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی هم با اشاره به اینکه آینده صنعت مس در میان سایر صنایع معدنی روشنتر است، خاطرنشان کرد: مصرف مس رو به افزایش است و در زمینه آی تی و تولید خودروهای برقی کاربرد دارد.

هماهنگی و نگارش: پرویز انصاری