علیرضا شهیدی در گفت‌وگو با پایگاه خبری بیرونیت، ابعاد خطرات فرونشست را بزرگتر از آنچه که می‌بینیم و می‌شنویم می‌داند و معتقد است که این پدیده منجر به تخلیه زیستگاه‌ها، مهاجرت و پایان سرزمین خواهد شد.

*در روزهای اخیر فیلم ‌هایی در شبکه مجازی درباره فرونشست زمین در پیاده رو‌ها و تالارها پخش شده است. دلیل این اتفاق‌ها چیست؟

بیشتر فیلم ها در اثر فروریزش های موضعی هستند که احتمالا به دلیل آبشستگی، زیرسازی نامناسب و در برخی موارد به طور کلی ریزش سقف چاه‌ها یا قنات های قدیمی اتفاق افتاده اند. این ها چندان با فرونشست (بنابر تعریف عام) مرتبط نیستند. مثلا تقریبا تمام فروچاله ها یا فروریزش های چند سال گذشته تهران مرتبط با حفاری، تونل سازی یا ریزش سقف قنات و موارد اینچنین بوده است و معمولا بعد از بارش شدید که آبشستگی زیر سطحی هم رخ می دهد، یا شکستگی لوله های آب این اتفاق ها بیشتر می شوند.

*شما در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های خود بارها به خطر فرونشست در کشور اشاره کرده‌اید. این حوادث تا چه اندازه باید جدی گرفته شود؟

هر رخداد نامناسب طبیعی یا انسان‌ساز دارای آستانه های قابل تحمل است. در ارتباط با فرونشست زمین لزوما استاندارد جهانی یکپارچه‌ای برای تعیین آستانه ها وجود ندارد که براساس آن گستره دشت های درگیر یا میزان نرخ فرونشست را با آن مقایسه کرد.
ولی آنچه مسلم است از حدود بیست سال پیش فرکانس رخداد فرونشست و تعداد دشت های درگیر، نرخ فرونشست (در حد سانتیمتر که از همه استانداردها ده ها برابر بالاتر است)، سطح دشت های درگیر افزایش چشم گیری داشت و در نهایت در سال های اخیر آثار مخاطره آمیز آن در سطح زمین و آسیب به زیرساخت ها نیز آشکارتر شد. بر این اساس باید گفت که پدیده فرونشست از همه جنبه های آشکار و پنهان، آنقدر گسترش یافته که جای انکاری برای مخاطره آمیز بودن آن نمی گذارد. متاسفانه در برخی مناطق حتی برای واکنش و مدیریت هم بسیار دیر شده است.

*آیا فرونشست در ایران را می‌توان زنگ خطر قلمداد کرد؟

فرونشست بدون تردید زنگ خطر است. فرونشست عامل نیست بلکه معلول است و بسیار بطئی عمل می‌کند. فرونشست دشت ها نتیجه برهم کنش سو مدیریت منابع و مصارف آب با خشکسالی ها و تغییرات اقلیمی است. فرونشست یک واکنش بسیار کند و آرام طبیعت است. پس وقوع و تداوم آن به معنی پایداری و استمرار فشار بیش از حد بر منابع طبیعی است. فرونشست یکی از نشانگرهای تخریب سرزمین یا اکوسیستم است که در مراحل پایانی تخریب خود را نشان می دهد. مانند تغییر کیفیت منابع آب موجود، فرسایش خاک، تخریب پوشش گیاهی و ... .
پس فرونشست یکی از علائم پایانی فرایند تخریب سرزمین است که در نهایت منجر به مهاجرت و تخلیه زیستگاه می شود.

*چه اقداماتی باید برای جلوگیری از این پدیده انجام شود؟

همانگونه که گفته شد، فرونشست معلول دو عامل اصلی است. اول فشار بیش از حد بر منابع آب، که راهکار آن، کاهش فشار و برداشت هاست. و دوم خشکسالی و تغییرات اقلیمی که راهکار آن سازگاری با تغییرات است.
البته طرح مساله و راهکار مدیریت آن بسیار ساده است ولی در عمل بسیار دشوار (حتی شاید دشوارتر از مدیریت پیامدهای زمین لرزه) باشد. چراکه مخاطبین راهکارها، چندین میلیون انسان و سیستم حکمرانی هستند که برای زیست و معیشت خود به این نحوه برداشت از طبیعت وابسته هستند. پس همانگونه که خود این پدیده بطئی است، پاسخ به آن نیز تدریجی و گام به گام است.

*سازمان زمین‌شناسی چه اقداماتی برای پیشگیری از این حوادث انجام داده است؟

وظیفه سازمان زمین شناسی کشور، شناخت زمین از همه ابعاد و روابط بین مولفه های تشکیل دهنده آن، ساده کردن پیچیدگی های آن و شناساندن زمین به مخاطبین به زبانی همه گیر است. این وظیفه درخصوص فرونشست نیز بیش از بیست سال است که به صورت نظام مند در دست انجام است. دست کم سه بار دشت های مهم کشور برای این هدف در بیست سال گذشته پایش شده اند و هر بار با کمک روش های یا ایده های تازه. ساز و کار پدیده فرونشست واکاوی و مدلسازی شده و در نهایت دستاوردها از چیستی و چگونگی و راهکار ها، در قالب نقشه، گزارش، مشاوره، مکاتبه و رسانه به مخاطبین(از بالاترین مسئولین تصمیم ساز و اجرایی تا پژوهشگران و بهره برداران) منعکس شده که البته این اقدامات دنباله دار و دائمی هستند.

*حل مساله فرونشست به چه اقدامات حاکمیتی نیاز دارد؟

وظیفه حاکمیت در هر کشوری، هدایت جامعه از شرایط کنونی آن به سمت آینده ای مطلوب است. ابزار انجام این وظایف، قوانین، نظارت بر اجرای قوانین و انضباط کاری، پایش دستآوردها و چالش ها و ایجاد اصلاح در رویه ها به همراه فرهنگ سازی مستمر است. اگر در موضوع مدیریت منابع آب زیرزمینی و در کلان آن مدیریت منابع طبیعی و ظرفیت های سرزمینی امروز با چالش های اینچنین مانند فرونشست مواجه شده ایم، حتما یکی از این ابزار یا مجموعه از آنها درست عمل نکرده اند.

*برای بودجه ۱۴۰۰ درباره فرونشست چه پیشنهادی دارید و متولی آن کدام نهادها باید باشد؟

موضوع مهم تر از بودجه، برنامه است. یک برنامه جامع و همه جانبه نگر که مسائل فنی، اقتصادی و اجتماعی در آن دیده شده باشد، حتما آنقدر قابل دفاع خواهد بود که بودجه اش نیز تامین شود. به دلیل تنوع مسائل مربوط به علت های فرونشست و پیچیدگی راهکارهای مدیریت آن، پیش نیاز تدوین برنامه نیز، تشکیل یک ستاد منسجم و دارای قدرت قانونی است. سازمان‌ زمین شناسی پیشنهاد مشخص خود را برای تشکیل این ستاد در شورای عالی آب، در دولت قبل مطرح کرد که در نهایت با پیگیری های زیاد مقرر شد تا این ستاد به عنوان زیربخش‌های در کارگروه ملی سازگاری با کم آبی تشکیل شود. در حال حاضر مصوبات کارگروه امور زیربنایی دولت و همچنین کارگروه ملی سازگاری، به عنوان اسناد پشتیبان موجود است و ما منتظر طرح موضوع در هیات دولت و مصوبه نهایی آن هستیم. تشکیل این ستاد و حضور دستگاه های مختلف درگیری برای تدوین یک برنامه جامع ضروری است و تا قبل از آن تخصیص بودجه صرفا کارایی در حد ادامه کارهای گذشته دارد و نمی توان انتظار زیاد یا متفاوتی از دستاوردها داشت.